عنوان :

تحقیق وضعیت داخلی حکومت باوندیان اسهبدیه و چگونگی روابط آنها با حکومت های همجوار ترک

تعداد صفحات : ۱۴۴

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

مازندران (طبرستان) به عنوان یکی از ایالات شمالی ایران، همواره مورد توجه پادشاهان سلجوقی و خوارزمشاهی بوده و برای آنها اهمیت فراوانی داشته است، زیرا از این طریق می توانستند بر راه عبور خراسان به عراق اشراف داشته باشند و این عامل باعث شده بود که شهرهای طبرستان از جمله ساری- که در این مسیر بود- دارای اهمیت باشد. ساری به عنوان یکی از شهرهای قدیمی و تاریخی مازندران (طبرستان) در این دوران مقر حکومتی باوندیان اسپهبدیه بود و خود باوندیان هم به خاطر تنوع حوادث مهم سیاسی در آن ایام- که دوران فروپاشی سلجوقیان و ظهور خوارزمشاهیان بود- به صورت جزئی از جریان های مهم سیاسی درآمده بودند . بنابراین ، پژوهش در مورد وضعیت داخلی حکومت باوندیان اسهبدیه ، چگونگی روابط آنها با حکومت های همجوارترک و درگیری های منطقه ای میان دولت ها و نیز بررسی اوضاع فرهنگی و اجتماعی ساری در این دوران می تواند باعث شناخت بیشتر و درک بهتری از تاریخ و فرهنگ تمدن مازندران شود . این نوشته بر آن است تا با مراجعه به منابع موجود و تحلیل و بررسی اطلاعات به دست آمده به پرسش های مطرح در باره این موضوع پاسخ گوید . در نتیجه مازندران یکی از مناطق مهم ایران در دوره ی سلجوقی و خوارزمشاهی بود که در تحولات سیاسی و فرهنگی این دوره نقش مهمی داشته است. مازندران شامل بخش وسیعی از مناطق جنوبی دریای مازندران بود که از غرب به قریه ی ملاط در غرب سخت سر (رامسر فعلی) مرز بین گیلان و مازندران منتهی می شد و از شرق نیز تا نواحی جرجان (گرگان) و استرآباد را دربر می گرفت . ریشه واژه مازندران و تاریخ پیدایش و دگرگونی آن به درستی معلوم نیست. مازندران در دوران قدیم (باستان) به نام تپورستان یا تیپورستان معروف بود که با حمله اعراب مسلمان به طبرستان مشهور گردید و از زمان هجوم مغول به بعد نام مازندران جانشین نام باستانی طبرستان گردید که گاهی به معنای بخشی از طبرستان و گاه مترادف با آن به کار می رفت.ساری یکی از شهرهای بزرگ و باستانی مازندران است که نام آن مانند تمام شهرهای قدیمی و باستانی ایران به صورت های گوناگون بیان شده است. بعضی گفته اند نام آن «فناکه» بوده و بعضی دیگر نام آن را «زادراکرته» ذکر کرده اند که البته همین نام را به استرآباد هم نسبت داده اند. برخی دیگر با توجه به سکه های موجود در دوره اشکانی عقیده دارند که شهر مذکور «سیرنیکس» نام داشته است.در منابع و مآخذ اسلامی نام ساری، ساریه آمده است. گفته اند اسپهبد فرخان از خاندان دابویه طبرستان در اواخر قرن اول هجری به یکی از بزرگان درباری خود به نام «باو» فرمان داد تا شهر ساری را در ده (وهر) بنا کند و نام این شهر از ساریه فرزند فرخان گرفته شده است. اما شهر ساری مدتی بعد از بنا به دست یزیدبن مهلب سردار اموی ویران شد . در زمان خلافت منصور عباسی، ساری و طبرستان توسط ابوالخطیب مرزوق السندی فتح شد. وی پس از مستقر شدن در ساری مسجد جامع ساری را به عنوان اولین مسجد جامع مازندران ساخت. پس از سقوط سلسله دابویه ساری به دست عمال خلفای عباسی اداره می شد اما بخش جنوبی ساری با مرکزیت پریم همچنان در دست اسپهبدان باوندی (کیوسیه) بود . در روزگار طاهریان، طبرستان ضمیمه این حکومت شد و آنها حاکم ساری را برمی گزیدند. در همین زمان، مازیار شکست خورد و در ساری زندانی شد و بعد به نزد خلیفه در سامرا برده شد و در آنجا به سال ۲۲۴ هجری به قتل رسید.با ظهور حکومت علویان در طبرستان، ساری به خاطر رقابت بین علویان و طاهریان آسیب بسیاری دید و در دوره ی علویان، سپاهیان دیلمی حسن بن زید پس از تصرف ساری دست به غارت و چپاول شهر زدند.یعقوب لیث صفاری نیز برای براندازی علویان و تسخیر طبرستان به ساری حمله ور شد و ساری را به تصرف خود درآورد. اما بعد از چند ماه به خاطر شرایط بد منطقه، این چیرگی را از دست داد و علویان دوباره تسلط یافتند . در سال ۲۸۷ ﻫ ق امیر اسماعیل سامانی در اندیشه حکومت بر گرگان و طبرستان افتاد و به ساری حمله کرد و به سال ۲۸۸ ﻫ ق به حکومت داعی صغیر و علویان پایان داد بدین ترتیب سامانیان توانستند موقتاً بر طبرستان و ساری مسلط شوند. در سال ۲۹۸ ﻫ ق روس ها از راه دریا به سواحل مازندران تاختند و شهر ساری را مورد تاخت و تاز قرار دادند و آن را به آتش کشیدند. در سال ۴۲۱ ﻫ ق محمود غزنوی بر طبرستان تاخت و در پی آن، آل زیار و طبرستان خراجگذار وی شدند . در سال ۴۲۶ ﻫ ق، سلطان مسعود به طبرستان و گرگان یورش برد و تارویان پیش رفت. سلطان مسعود در ساری به چنان جنایاتی دست زد که بیهقی از بازگو کردن آن شرم داشت. در سال ۴۲۵ ﻫ ق ساری بر اثر جاری شدن سیل آسیب سخت دید تا جایی که ساکنین آن به نواحی کوهستانی پناه بردند. به هنگام تصرف ساری به دست طغرل سلجوقی ، انوشیروان پسر منوچهر ، حاکم وقت آل زیار بود . در این دوره، مردم ساری که از ستیزه های سپاهیان طغرل به تنگ آمده بودند به شاهزادگان محلی باوندی دل بستند. از این رو، ساری به دست شهریار حسام الدوله باوندی ، حاکم بخش جنوبی ساری ( پریم ) آزاد شد و مرکز حکومت آنان از پریم به ساری انتقال یافت .و درگیری سلجوقیان با اسپهبد شهریار در ساری به شکست سلطان سنجر سلجوقی منجر شد و در پایان به صلح سلجوقیان با باوندیان انجامید. باوندیان در این مرحله از حکومت مجدد خود به سلسله اسپهبدیه معروف شدند. نسل دوم شاهان باوندی توانست ۱۴ سال حکومت کند. باوندیان توانستند در دوره حکومتی شاه غازی علاوه بر طبرستان و گرگان تا حدود ری و دامغان و بسطام را هم جزو قلمرو خود سازد .  در دوره اسپهبد حسن علاءالدوله (۵۵۸-۶۷۸ ﻫ ق )، شهر ساری با یورش مؤید آی به که از غلامان سابق سلطان سنجر حاکم نیشابور ، مواجه شد. که شهر به شدت آسیب دید. خوارزمشاهیان از زمانی که دست نشانده سلجوقیان بودند به طبرستان توجه خاصی داشتند. در جنگ های باوندیان اسپهبدیه، با خوارزمشاهیان، ساری صدمه های بسیاری دید .در سال ۵۸۸ﻫ ق، در دوره ی پادشاهی حسام الدوله اردشیر باوندی، سلطان تکش خوارزمشاه از طریق گرگان به مازندران لشکر کشید. بعد از رسیدن به ساری آن را تاراج کرد و قصرها و قلاع آن را به آتش کشید و اطرافش را به کلی ویران کرد. پس از کشته شدن اسپهبد رستم شاه غازی دوم شمس الملوک (۶۰۶ ﻫ ق) به دست ابوالرضا حسین مامطیری، این سلسله پس از ۱۴۰ سال منقرض شد. زن شاه غازی به طمع ازدواج با سلطان محمد خوارزمشاه به خوارزم رفت. سلطان او را نامزد یکی از امرای خود کرد و بدین سبب سلطان محمد خوارزمشاه مازندران را به سادگی تسخیر کرد. سلطان محمد خوارزمشاه که درگیر هجوم مغولان شد نه تنها مازندران را سروسامان نداد بلکه با پناه گرفتن در مازندران سبب یورش مغولان به مازندران گردید و مغولان مازندران را خراب کردند . و به قول مرعشی ، ساری که تا این زمان دارالملوک بود ، اینک محل آمد و شد سپاه مغول گردید. تا اینکه در سال ۶۳۵ ﻫ ق، اردشیر، پسر شهریار کینخوار و خواهر زاده ی شمس الملوک رستم، آخرین پادشاه باوندی اسپهبدیه، توانست قیام کند و ممالک مازندران را به تصرف خود درآورد. سومین و آخرین شاخه باوندیان (کینخواریه) را تأسیس کند. اسپهبد ارشیر حسام الدوله (۶۳۵-۶۴۷ ﻫ ق )به خاطر این که ساری در معرض یورش مغولان بود مرکز حکومتی خود را به آمل منتقل کرد. سلسله باوندیان کینخواریه به سبب یورش پی درپی مغول به مازندران، قدرتی نداشتند و تحت سیطره و دست نشانده ی حاکمان مغول و ایلخانی بودند. این سلسله، با قتل فخرالدوله حسن بدست کیا افراسیاب چلاوی در سال ۷۵۰ ﻫ ق پایان یافت. اوضاع مازندران با قتل فخرالدوله حسن چنان آشفته شد که هر شهری حاکم مستقلی برای خود داشت و به ادعای خویش حکومت می کرد. از یک سو ساری و پیرامون آن به دست کیا احمد جلال از خاندان کیاهای جلالی افتاد و از سویی دیگر کیا افراسیاب چلاوی آمل را در دست داشت و در ضمن ، میر قوام الدین مرعشی با پیروانش نیز مدعی رهبری مذهبی- سیاسی در سراسر مازندران بود. مرعشیان توانستند بعد از کنارزدن چلاویان در آمل ، به ساری لشکرکشی کنند و قلعه توجی در نزدیکی ساری را تصرف کنند و حکومت یکپارچه را در مازندران شکل دهند و بدین ترتیب حکومت سادات مرعشی در طبرستان شکل گرفت.وضعیت فرهنگی و اجتماعی مازندران، به ویژه ساری به عنوان مرکز ایالت در این دوره با وجود تحولات سیاسی موجود در منطقه بین حکومت های محلی، حکومت های ترکان و ورود مغولان به مازندران دستخوش تغییر و تحولاتی شده است که مهم ترین آنها عبارتند از : الف: نژاد و قومیت: تمام ساکنین سواحل جنوبی دریای مازندران از نسل و نژاد چهار طایفه مازد، تپوری، جیل یا گیل و کادوزی می باشند. مهجوری ، نژاد مردم ساری و اطراف آن را تپوری می داند.ب: خط و زبان: زبان تبری (تپوری) مازندران از جمله زبان های کهن ایرانی بوده است. نجف زاده بارفروش زبان مردم طبرستان را به سه دسته شرقی ، مرکزی و غربی تقسیم کرده که زبان مردم ساری جزء دسته مرکزی به حساب می‌آید.اما خط طبری تا سده ششم هجری و اندکی پس از آن در طبرستان در نوشتن کتاب ها از آن استفاده می شود به گونه ای که برخی از دانشوران و سرایندگان اهل طبرستان آثار خود را به زبان طبری می نوشتند مانند قابوس نامه عنصرالمعالی امیر زیاری، و یا مرزبان نامه مرزبان بن رستم و …. در این دوره و دوره های بعد ، تا حدود زیادی از رونق افتاد . ت: مذهب: مردم ساری بر خلاف اکثر مناطق ایران که اهل تسنن بودند و سپس تشیع را برگزیدند ، از ابتدا با ارادت به خاندان امام علی (ع) به دین اسلام و به مذهب تشیع درآمدند. در ساری سابقه تسنن دیده نمی شود. اکثر حاکمان باوندی اسپهبدیه در ساری به مذهب تشیع گرایش داشتند.ح: مشاهیر: آنچه که در مورد مشاهیر ساری می توان گفت این است که آنها نسبت به مشاهیر و دانشمندان دوره ی قبل از خود به غیر از اسپهبد مرزبان بن رستم شروین پریمی صاحب مرزبان نامه از  شهرت و اعتبار بیشتری برخوردار بودند . در این دوران ، ما دانشمندان بزرگی چون ابن شهرآشوب صاحب کتاب مناقب آل ابی طالب و ابو علی طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان که کتاب او حاوی تمام فنون قرآنی است را داریم.ج: آثار و ابنیه: درباره ی آثار و ابنیه تاریخی در این دوران آگاهی چندانی وجود ندارد.‌آنچه موجود است مطالبی است که ابن اسفندیار در تاریخ خود به آن اشاره کرده و برخی از آن آثار را مثل قصر حسام الدوله اردشیر باوندی را به تفصیل شرح داده است از اثار موجود این دورهمی توان به برج رسکت در دهکده پریم از توابع دودانگه ساری اشاره کرد.

واژه های کلیدی: مازندران، طبرستان، ساری، باوندیان، اسپهبدیه،

فهرست مطالب

فصل اول:    ۱
کلیات    ۱
مقدمه:    ۲
بیان مسأله:    ۳
سؤال های پژوهش:    ۴
فرضیه ها :    ۴
تعریف واژگان:    ۴
اهمیت تحقیق:    ۶
محدودیت ها و مشکلات تحقیق :    ۶
روش تحقیق:    ۶
پیشینه تحقیق:    ۷
قلمروتحقیق :    ۷
بررسی منابع:    ۸
پژوهش های جدید:    ۱۱
فصل دوم:    ۱۳
جغرافیای تاریخی ساری    ۱۳
۲-۱- جغرافیای تاریخی مازندران    ۱۴
۲-۱-۱- وجه تسمیه طبرستان    ۱۶
۲-۱-۲- وجه تسمیه مازندران    ۱۸
۲-۲- جغرافیای طبیعی ساری    ۲۱
۲-۳- وجه تسمیه ساری    ۲۶
۲-۴- ساری از دیدگاه کتب پیشینیان    ۲۸
۲-۴-۱- ساری در دوران پیش از اسلام:    ۲۸
۲-۴-۲- ساری در دوران اسلامی:    ۳۱
۲-۵- ساری از دیدگاه سیاحان و جهانگردان    ۳۵
فصل سوم:    ۳۹
اوضاع سیاسی ساری از سقوط آل زیار تا مرگ اسپهبد علی علاءالدوله    ۳۹
۳-۱- پیشینه تاریخی ساری    ۴۰
۳-۲- ساری در عهد سلجوقیان    ۵۱
۳-۳- پادشاهی اسپهبدان باوندی در ساری (نوبت دوم از سال ۴۶۶- ۶۰۶ ﻫ ق)    ۵۲
فصل چهارم :    ۶۹
اوضاع سیاسی ساری از دوره اسپهبد رستم سوم شاه غازی نصیرالدوله تا ظهور مرعشیان    ۶۹
۴-۱ اسپهبد رستم سوم شاه غازی (یکم) نصیرالدویه (یکم) باوند (۵۳۶- ۵۵۸ ﻫ ق)    ۷۰
۴-۲- اسپهبد حسن یکم شرف الملوک (یکم) علاءالدوله دوم (۵۵۸- ۵۶۸ ﻫ ق)    ۷۹
۴-۳- اسپهبد اردشیر یکم حسام الدوله دوم باوند (۵۶۸- ۶۰۲ ﻫ ق)    ۸۴
۴-۴- ساری در دوره ی خوارزمشاهیان، مغولان    ۸۶
۴-۵- ساری در دوران سلسله کینخواریه ( باوندیان دوره ی سوم)    ۹۶
فصل پنجم :    ۱۰۲
اوضاع اجتماعی و فرهنگی ساری    ۱۰۲
۵-۱- نژاد و قومیت    ۱۰۳
۵-۲- خط و زبان    ۱۰۵
۵-۳- مذهب    ۱۰۸
۵-۴- طبقات اجتماعی مردم طبرستان و ساری    ۱۰۹
۵-۵- مشاهیر ساری    ۱۱۱
۵-۶- آثار و بناهای تاریخی    ۱۱۶
نتیجه گیری:    ۱۲۲
ضمایم:    ۱۲۷
«فهرست منابع و مآخذ»    ۱۳۳

فهرست منابع

– آملی، اولیاء الله ، تاریخ رویان، ۱۳۴۸، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، انتشارات فرهنگ ایران.
۲- ابن اثیر،عزالدین علی بن اثیر ، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۵۱، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس هاشمی، به اهتمام سادات ناصری، تصحیح مهیار خلیلی، تهران، ۳۵ مجلد، چاپ دوم.انتشارات علمی و فرهنگی،
۳- ابن اسفندیار کاتب، بهاءالدین محمد بن حسین ،  تاریخ طبرستان، ۱۳۶۶، به کوشش عباس اقبال، تهران، انتشارات پدیده خاور، ۲ جلد، چ دوم.
۴- ابن حوقل، ابوالقاسم ، صوره الارض، ۱۳۴۵، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
۵- ابن خردادبه،ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله ، المسالک الممالک، ۱۳۷۱، ترجمه سعید خاکرند، تهران، نشر میراث ملل.
۶- ابن رسته، علی بن احمد ، اعلاق النفیسه، ۱۳۶۵، ترجمه و تعلیق دکتر حسین قره خانلو، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
۷- ابوالفدا، تقویم البلدان، ۱۳۴۹، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر بنیاد فرهنگ ایران.
۸- اسلامی، حسین ، تاریخ دو هزار ساله ساری ، ۱۳۷۲، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائم شهر.
۹- اصطخری، ابواسحق ابراهیم بن محمد ، مسالک الممالک، ۱۳۴۷، به کوشش ایرج افشار، تهران، مجموعه انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
۱۰- اعتمادالسلطنه، محمدحسین خان ، التدوین فی احوال جبال الشروین (تاریخ سوادکوه)، ۱۳۷۳، به تصحیح و پژوهش مصطفی احمدزاده، چاپ اول ، تهران، انتشارات فکر روز.
۱۱- ………………………، تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران، ۱۳۷۶، به تصحیح میر هاشم محدث، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
۱۲- ………………………، مرآت البلدان، ۱۳۶۷، با تصحیحات و حواشی و فهارس و به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، جلد ۲  ، .تهران، نشر دانشگاه تهران.
۱۳- افندی اصفهانی، میرزا عبدالله ، ریاض العلما و حیا فی الفضلا، ۱۴۰۱ه ق، به اهتمام سید محمود مرعشی، جلد ۵،چاپ سوم ، قم.
۱۴- اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مفصل ایران، ۱۳۷۶، به کوشش محمد دبیر سیاقی، چاپ هشتم، تهران، انتشارات خیام.
۱۵- ………………. ….، تاریخ مغول و اوایل ایام تیموری، ۱۳۷۶،، جلد ۱ ، چاپ اول ، تهران، نشر نامک.
۱۶- الطهرانی، شیخ آقابزرگ ، طبقات اعلام الشیعه، ۱۹۷۲م، تحقیق علی نقی منزوی، ، جلد ۲ ،بیروت، دارالکتاب العربی.
۱۷- انوشه، حسن، و دیگران، فرهنگ زندگی نامه ها، ۱۳۶۹، جلد۳ ، تهران، نشر فرهنگی رجا.
۱۸- بارتولد، واسیلی ولادیمیروویج ، تذکره جغرافیایی تاریخی ایران، ۱۳۵۸، ترجمه جمزه سردادور، تهران، بی نا.
۱۹- باسورث، کلیفود ادموند ، تاریخ ایران کمبریج‌ (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان)، ۱۳۷۹، گردآورنده جی آبویل، مترجم حسن انوشه، جلد ۵، چاپ سوم تهران، نشر امیر کبیر.
۲۰- برزگر، اردشیر، تاریخ تبرستان، ۱۳۸۰، تصحیح و پژوهش محمد شکری قومشی، جلد ۱،۲،۳ ، چاپ اول ، تهران، نشر رسانش.
۲۱- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان (بخش مربوط به ایران)، ۱۳۵۴، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
۲۲- بوهلر، اکساندر، سفرنامه و جغرافیای گیلان و مازندران، ۱۳۵۷، به کوشش محمد تقی پور و احمد جکتاهی لاهیجانی، چاپ چهارم ، گیل .
۲۳- بی نا، پیرامون مازندران، ۱۳۷۷، ساری، انتشارات استانداری مازندران.
۲۴- بی نا، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ۱۳۴۰، به کوش دکتر منوچهر ستوده، تهران، چاپخانه دانشگاه تهران.
۲۵- بیهقی، خواجه ابوالفضل محمدحسین ، تاریخ بیهقی، ۱۳۶۷، مقدمه و توضیحات و تعلیقات و فهارس منوچهر دانش پژوه، جلد۲، چاپ اول ، تهران، نشر هیرمند.
۲۶- پازکی نژاد،ابراهیم و دیگران، سالنامه آماری استان مازندران، ۱۳۸۴، بی جا، نشر سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان مازندران.
۲۷- پرگاری، صالح و ترکمنی آذر، پروین ، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفاریان و علویان، ۱۳۷۸،چاپ اول ،  تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
۲۸- پیرنیا، حسن ، (مشیر الدوله)، تاریخ ایران باستان، ۱۳۸۵، چاپ سوم، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه.
۲۹- تبریزی، محمد بن خلف ـ متخلص به برهان ، فرهنگ فارسی برهان قاطع، ۱۳۸۰، چاپ اول ،           بی جا، انتشارات نیما.
۳۰- جوینی، عطاملک ، تاریخ جهان گشای جوینی، ۱۳۳۴، به سعی و اهتمام و تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، جلد ۲، تهران، مؤسسه مطبوعاتی نصر و کتابخانه صدر.
۳۱- حجازی کناری، سیدحسن ، پژوهشی در زمینه ی نام های باستانی مازندران، ۱۳۷۲، چاپ اول ،            بی جا، انتشارات روشنگران.
۳۲- حکیمیان،ابوالفتح ، علویان طبرستان، ۱۳۶۸، چاپ دوم ، تهران، انتشارات الهام.
۳۳- خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین ، تاریخ حبیب السیر، ۱۳۶۲، با مقدمه جلال همایی، زیر نظر محمد دبیر سیاقی، جلد۲ ، تهران، انتشارات خیام.
۳۴- خوانساری، محمد باقر ، روضات الجنات فی احوال العلما و السادات، ۱۳۵۶، ترجمه محمد باقر خراسانی، جلد۱ ، بی جا، کتابفروشی اسلامی.
۳۵- دهخدا،علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ۱۳۳۸، مجلد ۸ و ۱۲، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا.
۳۶- رابینو، یانست لویی، مازندران و استرآباد، ۱۳۸۳، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، چاپ چهارم ، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
۳۷- رازپوش، شنهاز، « باوندیان » ، دانشنامه جهان اسلام ۱۳۷۳، زیر نظر سید مصطفی میر سلیم، جزوه پنجم، چاپ اول ، تهران،.
۳۸- زرین کوب، عبدالحسین ، تاریخ مردم ایران، تهران، ۱۳۸۲، جلد۲، چاپ هشتم ، تهران ، مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
۳۹ ـ زرین کوب ، عبدالحسین و جمعی از نویسندگان ، تاریخ ایران ( کمبریج ) ، ترجمه حسن انوشه ، جلد ۴ ، تهران ، انتشارات مؤسسه امیرکبیر .
۴۰- ستوده، منوچهر، از آستارا تا استرآباد، ۱۳۶۶، جلد ۳و ۴، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۴۱- …………..، «مقدمه» کنزالاسرار امیر پازواری، گردآورنده برنهارد دارن، به امداد میرزا شفیع مازندرانی، چاپ آکادمی پطرزبورگ.
۴۲- سجادی، صادق ، «آل باوند «  دائره المعارف اسلامی ۱۳۶۹، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ۱، چاپ دوم ، تهران، مرکز دائره المعارف اسلامی.
۴۳- سعیدیان، عبدالحسین ، دایره المعارف سرزمین و مردم ایران (ذیل سرزمین و مردم مازندران)، ۱۳۶۰، تهران، انتشارات کلمه.
۴۴- شایان، عباس، «مقدمه» تاریخ طبرستان و زویان و مازندران، سید ظهیرالدین مرعشی، ۱۳۳۳، تهران، چاپخانه فردوسی.
۴۵- ……. ………. ، جغرافیای تاریخی و اقتصادی مازندران، ۱۳۳۶، جلد۱ ، تهران.
۴۶- شوشتری، قاضی نورالله ، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۶، جلد۲، تهران، انتشارات اسلامیه.
۴۷- صفا، ذبیح الله ، تاریخ ادبیات در ایران، ۱۳۷۶، جلد ۲، چاپ چهاردهم ، تهران، انشارات فردوس.
۴۸- طاهری شهاب، سید محمد، تاریخ ادبیات مازندران، ۱۳۸۱، پژوهش و تصحیح زین العابدین درگاهی، بی جا، نشر رسانش.
۴۹- طبری، محمد بن جریر ، تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک)، ۱۳۵۴، جلد۵،ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
۵۰- غفاری، قاضی احمد، تاریخ جهان آرا، ۱۳۵۱، به کوشش مجتبی مینوی، تهران، انتشارات حافظ.
۵۱- فرای،ر.ی، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه،( کمبریج )  ۱۳۶۳، ترجمه حسن انوشه، جلد۴ ، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
۵۲- فردوسی،ابوالقاسم ، شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی، ۱۳۷۵، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، جلد۲، چاپ سوم،تهران، نشر قطره.
۵۳- قفس اوغلی،ابراهیم ، تاریخ دولت خوارزمشاهی، ۱۳۶۷، ترجمه داود اصفهانیان، ویراستار : عبدالله فقیهی ، چاپ اول ، تهران، نشر گستره.
۵۴- کرمی، علی، « مقدمه » تفسیر مجمع البیان، ۱۳۷۸، شیخ ابوعلی الفضل بن الحسین طبرسی، جلد ۱ ، تهران، مؤسسه انتشارات فرهادی.
۵۵- کریستین سن، آتور، ایران در زمان ساسانیان، ۱۳۷۵، ترجمه رشید یاسمی، چاپ هشتم، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
۵۶- کیا، صادق ، شاهنامه مازندران، ۱۳۵۳، تهران، چاپخانه تمدن.
۵۷- ………..، واژه نامه طبری، ۱۳۶۹، تهران، انتشارات دانش.
۵۸- گلزاری، مسعود ، بی تا، سفرنامه مازندران و گیلان، بی جا، بی نا.
۵۹- گیلانی، ملا شیخعلی، تاریخ ماندران، ۱۳۵۲، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران، نشر بنیاد فرهنگ ایران.
۶۰- لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی ،۱۳۶۴، ترجمه محمود عرفان، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
۶۱- مارکوارت، یوزف ، ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ۱۳۷۳، ترجمه مریم میر احمدی، چاپ اول ، تهران، انتشارات اطلاعات.
۶۲- مدرس، میرزامحمدعلی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین باالکتبه و اللقب یا کنی و القاب، ۱۳۶۹، جلد ۳، چاپ سوم ، تهران، کتابخانه خیام.
۶۳- مرعشی، سیدظهیرالدین ابن سیدنصرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ۱۳۶۳، به اهتمام برنهارد دارن، با مقدمه یعقوب آژند، چاپ اول ، تهران، نشر گستره.
۶۴- مزاوی، میشل ، پیدایش دولت صفوی، ۱۳۶۲، ترجمه یعقوب آژند، تهران، نشر گستره.
۶۵- مستوفی قزوینی، حمدالله ، نزهت القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، ۱۳۳۶، تهران، انتشارات طهوری.
۶۶- مسعودی،ابوالحسن علی بن حسین ، مروج الذهب و معادن الجوهر، ۱۳۴۷، ترجمه اوالقاسم پاینده، جلد۲، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
۶۷- مشکوتی، نصرالله ، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی، ۱۳۴۹، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، چاپخانه وزارت فرهنگ و هنر.
۶۸- مشکور، محمدجواد ، «مقدمه» تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، سید ظهیرالدین مرعشی، ۱۳۶۱، به کوشش محمد حسین تسبیحی، چاپ دوم ، تهران، انتشارات شرق،.
۶۹- مقدسی،ابوعبدالله محمد بن احمد ، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ۱۳۶۱، ترجمه علی نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
۷۰- مکنزی،چارلز فرانسیس، سفرنامه شمال، ۱۳۵۹، ترجمه منصوره اتحادیه( نظام مافی ) ، تهران، نشر گستره.
۷۱- ملکزاده بیانی، ملکه، تاریخ سکه دوره پارتی، ۱۳۷۰، جلد۲، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
۷۲- مهجوری، اسماعیل ، تاریخ مازندران، ۱۳۸۱، جلد۱، تهران، انتشارات توس.
۷۳- ملگونوف، گ، سفرنامه ایران و روسیه‌ (نواحی شمالی ایران)، ۱۳۶۲، به کوشش محمد گلبن و فرامرز طالبی، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
۷۴- ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۵۶، روزنامه سفر مازندران،‌ تهران، انتشارات فرهنگ ایران زمین.
۷۵- نجف زاده بارفروش، م.ب، ۱۳۶۸، واژه نامه مازندرانی، تهران، نشر بلخ وابسته به بنیاد نیشابور.
۷۶- نجف زاده لاریجانی، میرسعید ، بازخوانی تاریخ مازندران، ۱۳۷۲، به کوشش اسدالله عمادی، چاپ اول ، ساری، فرهنگ خانه مازندران.
۷۷- وامبری، آرمینیوس ، سیاحت درویش دروغین در خانات آسیای میانه (۱۹۴۰- ۱۹۸۶م)، ۱۳۷۲، ترجمه فتحعلی نوریان، چاپ پنجم،تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
۷۸- هدایت، رضاقلی، سفارت نامه خوارزم، ۱۳۵۶، به کوشش علی حصوری، تهران، کتابخانه طهوری.
۷۹- همدانی،رشیدالدین فضل الله ، جامع التواریخ (بخش اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و داعیان)، ۱۳۳۸، به اهتمام محمد تقی دانش پژوه، زیر نظر احسان یارشاطر، چاپ دوم ، انتشارات بنگاه و نشر کتاب،.
۸۰- یاقوت حموی، شهاب الدین ابی عبدالله ، معجم البلدان، ۱۴۱۰ ه ق، تحقیق فریدعبدالعزیز الجندی، الجزء الرابع ، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۸۱- یعقوبی، احمد بن اسحق ( ابن واضح )، البلدان، ۱۳۴۲، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه نشر و ترجمه کتاب.
۸۲- ……………، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، ۱۳۵۶، جلد۲، چاپ دوم.تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،

فصل اول:

کلیات

 مقدمه:

شناخت و بررسی تاریخ بومی و محلی، از موضوعات مهم و قابل بحث درتاریخ می باشد. پژوهش های علمی در مورد تاریخ و تمدن محلی نقش به سزایی در شناخت تاریخ هر ملتی دارد. یکی از نقاط مهم و معروف ایران، سرزمین مازندران (طبرستان) است. مازندران (طبرستان) به عنوان یکی از ایالات شمالی فلات ایران همواره از جهات مختلف نقش مهمی در تاریخ و تمدن این مرز و بوم داشته است از جمله : جنگاوری، اقتصاد، مذهب، علم و دانش و …..

مازندران که قبل از هجوم مغولان به طبرستان معروف بود، از شرق به تمیشه و از غرب به روستای ملاط (سرحد بین گیلان و مازندران) محدود بوده و در آن شهرهای معروفی بوجود آمد که شهر ساری (سارویه) یکی از شهرهای مهم و تاریخی آن در طول تاریخ بوده است.

شهر ساری در قرن پنجم و ششم هجری مقر حکمرانی باوندیان اسپهبدیه، نقش مهمی را در جریان های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایفا می کرد. شهر ساری و مهمتر از آن منطقه مازندران (طبرستان) به جهت قرار گرفتن در نقطه ثقل منطقه شمالی ایران همیشه مورد توجه دولتمردان و حکومت های مختلف به شمار می رفت و در بسیاری از زمان ها مقر حکومتی و دارالملک مازندران نیز بود.

لذا دانستن تاریخ و جغرافیای این شهر می تواند کمک مؤثری به شناخت بیشتر و درک عمیق تر از تاریخ و فرهنگ منطقه مازندران و به طور عام، تاریخ و تمدن سرزمین ایران داشته باشد. زیرا که تاریخ و فرهنگ ساری و مازندران جدا از تاریخ و فرهنگ ایران نمی باشد.

بیان مسأله:

مازندران (طبرستان) به عنوان یکی از ایالات شمالی ایران، همواره مورد توجه پادشاهان سلجوقی و خوارزمشاهی بوده و برای آنها اهمیت فراوانی داشته است، زیرا از این طریق می توانستند بر راه عبور خراسان به عراق اشراف داشته باشند و این عامل باعث شده بود که شهرهای طبرستان از جمله ساری- که در این مسیر بود- دارای اهمیت باشد. ساری به عنوان یکی از شهرهای قدیمی و تاریخی مازندران (طبرستان) در این دوران مقر حکومتی باوندیان اسپهبدیه بود و خود باوندیان هم به خاطر تنوع حوادث مهم سیاسی در آن ایام- که دوران فروپاشی سلجوقیان و ظهور خوارزمشاهیان بود- به صورت جزئی از جریان های مهم سیاسی درآمده بودند . بنابراین ، پژوهش در مورد وضعیت داخلی حکومت باوندیان اسهبدیه ، چگونگی روابط آنها با حکومت های همجوارترک و درگیری های منطقه ای میان دولت ها و نیز بررسی اوضاع فرهنگی و اجتماعی ساری در این دوران می تواند باعث شناخت بیشتر و درک بهتری از تاریخ و فرهنگ تمدن مازندران شود . این نوشته بر آن است تا با مراجعه به منابع موجود و تحلیل و بررسی اطلاعات به دست آمده به پرسش های مطرح در باره این موضوع پاسخ گوید .

 سؤال های پژوهش:

سؤال های پژوهشی که در این تحقیق مورد ارزیابی قرار گرفته است عبارتنداز:

۱- روابط اسپهبدان باوندی با دولت های سلجوقی و خوارزمشاهی چگونه بود؟

۲- وضعیت ساری و مازندران در دوره مغول چگونه بود؟

۳- چرا در دوره کینخواریه- در زمان ملک حسام الدوله اردشیر باوندی- مرکزیت مازندران از ساری به آمل منتقل شد؟

۴- وضعیت اجتماعی و فرهنگی ساری در این دوران چگونه بود؟

فرضیه ها :

۱- اسپهبدان باوندی ، اغلب دست نشانده دولت های سلجوقی و خوارزمشاهی بودند . اما در مقاطعی به عنوان یک دولت مستقل عمل می کردند .

۲ ـ با پناه گرفتن سلطان محمد خوارزمشاه به مازندران، این منطقه مورد یورش مغولان قرار گرفت و ساری به دلیل آمد و شد مغولان به مخروبه ای تبدیل شد.

۳- چون ساری در معرض یورش مغولان بود ، مقر حکومتی مازندران ، به آمل انتقال یافت . .

۴- با توجه به تحولات سیاسی در مازندران دوره مورد بحث و اختلافات بین حکومت های محلی، وضعیت اجتماعی و فرهنگی مازندران این دوره نسبت به دوره قبل رشد نسبی داشته است.

تعریف واژگان:

۱- طبرستان: تا قرن هفتم هجری قسمت هایی از مازندران و گیلان کنونی شامل دشت و کوه و دریا بود که از ناحیه دیلمان تا مرز تمیشه وسعت داشت و این قسمت را طبرستان می گفتند. ابن اسفندیار حدود طبرستان را از شرق به غرب از دینار جاری تا به ملاط (مرز بین گیلان و مازندران در غرب رامسر فعلی) دانسته است. ظاهراً از قرن هفتم هجری ، بعد از حمله مغولان کلمه مازندران جانشین طبرستان شد.

۲- مازندران: ابن اسفندیار مازندران را منسوب به ماز دانسته است، به سبب آن که ماز نام کوهی است که از گیلان شروع شده و به لار و قصران ختم می شود. قدمت تاریخی آن به زمان قبل از ورود آریایی ها و زمان مهاجرت اقوام تپور و آمارد به این منطقه بر می گردد. این منطقه قبل از حمله ی مغو لان به نام تپورستان و طبرستان معروف بود و بعد از این بیشتر به نام مازندران شهرت یافت.

۳- ساری: شهرستان ساری یکی از شهرستان های استان مازندران و مرکز آن می باشد. این شهرستان ۳۹۲۳ کیلومتر مربع وسعت دارد . این شهرستان در بسیاری از زمان ها مقر حکومتی طاهریان، باوندیان اسپهبدیه و مرعشیان و در دوره های بعد مرکز ایالت مازندران بوده است. در لغت به نقل از مؤلف کتاب پژوهشی در زمینه های نام های باستانی ماندران ، این واژه را به صورت          ( سری آریه ) و به معنی سروری کردن و آسایشگاه ( آسودن ـ گاه ) و محل استقرار و آرامش آریاها آورده است . در ماخذ و منابع اسلامی نام ساری به صورت ساریه آمده است . که فرخان اسپهبد طبرستان در اواخر قرن اول هجری ، به یکی از بزرگان درباری خود به نام « باو « فرمان داد که شهر ساری را در محل ده « وهر » بنا کند و او شهری را که « باو » ساخته بود ، به نام پسر خود سارویه نامید .

۴- باوندیان: نام سلسله ای از امیران محلی مازندران ، منسوب به باوندی شاپوراست که  احتمالاً از نوادگان قباد ، شاه ساسانی ، که میان سال های ۴۵- ۷۵۰ هـ . ق /۶۶۵- ۱۳۴۹م به نام اسپهبدان یا شاهان مازندران حکومت کرده اند . اینان در سه دوره ی حکومتی به نام کیوسیه ، اسپهبدیه یا ملوک جبال، کینخواریه- بر بخش هایی از مازندران و گیلان حکم رانده اند . .

۵- اسپهبدیه: شاخه دوم از دودمان باوندی بود ک هبه غیر از طبرستان بر گیلان ، ری و قومس نیز فرمانروایی داشتند و غالباً دست نشانده سلاجقه و بعداً هم تبعیت خوارزمشاهیان را پذیرفتند. مؤسس این سلسله حسام الدوله شهریار بن قارن بود که در سال ۴۶۶ هجری امارت یافت و آخرین فرد این سلسله شمس الملوک رستم بود که در سال ۶۰۷ هجری کشته شد و متصرفات آن ضمیمه قلمرو سلطان محمد خوارزمشاه گردید و مرکز فرمانروایی این شاخه شهر ساری بود.

اهمیت تحقیق:

ساری در بیشتر دوره های تاریخی ایران به عنوان یکی از شهرهای مهم مازندران و دارالملک آن، بوده است. از زمان پادشاهان ایرانی نژاد باوندی مقر حکومتی از ناحیه پریم (در جنوب ساری) به شهر ساری منتقل شد. این شهر به عنوان پایتخت حکومتی باوندیان اسپهبدیه نقش مهمی را در جریان های سیاسی منطقه طبرستان و حکومت های همجوار ایفا کرد. اهمیتی که طبرستان به خاطر قرارگرفتن در مسیر خراسان برای حکومت های سلجوقی و خوارزمشاهی داشت، ساری و دیگر شهرهای طبرستان را به عنوان نقاط تأثیر گذار درآورده بود، لذا پرداختن به تاریخ و جغرافیای تاریخی این شهر و شناخت تاریخ و فرهنگ آن می تواند در شناخت بیشتر و درک عمیق تر تاریخ و فرهنگ مازندران و به گونه عام ایران تأثیر داشته باشد.

محدودیت ها و مشکلات تحقیق :

۱ ـ محدودیت منابع در تاریخ محلی .

۲ ـ کمبود منابع مکتوب در زمینه ی اوضاع اجتماعی و فرهنگی

۳ ـ ناقص بودن تحقیقات انجام شده در این زمینه

روش تحقیق:

در این پژوهش با استفاده از روش کتابخانه ای و استخراج مطالب از متون و منابع مربوط ، به مقایسه و تحلیل و توصیف داده ها پرداخته ام و در ضمن سعی کرده ام که به تحقیق میدانی نیز توجه نمایم .

در این پژوهش با رجوع به منابع و متون تاریخی به فیش برداری از آنها پرداخته ، سپس به تصفیه و پالایش و موضوع بندی و در پایان با تجزیه و تحلیل و جمع بندی مطالب ، شروع به نگارش متن کرده ام  .

پیشینه تحقیق:

پرداختن به تاریخ و جغرافیای تاریخی ساری به عنوان دارالملک مازندران در طی دوره های سلجوقی و خوارزمشاهی مهم است و میث تواند در غنای تواریخ محلی ایران نقش به سزایی داشته باشد . دردوره های مختلف ، پژوهش های گوناگونی در مورد تاریخ و جغرافیای تاریخی مازندران و شهرهای آن انجام شده است که از جمله آن ها در دوره اخیر می توان به کتاب های تاریخ تبرستان اثر اردشیر برزگر ـ تاریخ مازندران اثر اسماعیل مهجوری ـ جغرافیای تاریخی و اقتصادی مازندران اثر عباس شایان اشاره کرد که از مطالب موجود در این کتاب ها می توان به اطلاعات مفیدی          در باره ی تاریخ و جغرافیای تاریخی ساری به دست آورد . اما در باره ی ، بررسی تحولات سیاسی اجتماعی و فرهنگی ساری از سقوط آل زیار تا مرعشیان ، تاکنون تحقیق جامعی صورت نگرفته است.

 

قلمروتحقیق :

تاریخ ساری جزئی از تاریخ مازندران است و جدا کردن تاریخ ساری و مازندران امری مشکل می نماید . پایان نامه حاضر از سقوط آل زیار در طبرستان آغاز می شود و به وقایع و حوادث مهم تا روی کارآمدن مرعشیان در ساری و طبرستان می پردازد . علاوه بر وقایع سیاسی به جغرافیای تاریخی ساری و شناخت اوضاع اجتماعی ، نژاد و قومیت ، مذهب ، مشاهیر و آثار و بناهای تاریخی نیز توجه شده است . در این پایان نامه تلاش شده علاوه بر ذکر تاریخ ساری ، به اوضاع مازندران و تا حدودی سرزمین های همجوار نیز توجه شود .

بررسی منابع:

تاریخ طبرستان:این کتاب اثر بهاءالدین محمد بن حسین بن اسفندیار کاتب است. وی از مردم شهرآمل و نخستین نویسنده تاریخ طبرستان در دوره اسلامی است. و امروزه می توان او را «پدر تاریخ طبرستان» نامید.

ابن اسفندیار در نگارش کتاب خود از منابع گوناگونی بهره برده که متأسفانه شماری از آنها چون عقد سحر و قلائدالدور و باوند نامه نشانی به دست نیامده است. هر چند این کتاب در اوایل قرن هفتم نگاشته شده ، قدیمی تریم منبعی است که ما در باره ی طبرستان در اختیار داریم .

ابن اسفندیار این کتاب را بر اساس تاریخ یزدادی که با عربی نوشته شده بود تألیف کرده است. تاریخ طبرستان بر چهار قسمت تقسیم می شود:

قسم اول از ابتدای بنیاد طبرستان و در چهار باب است: باب اول در ترجمه سخن ابن المقفع – باب دوم در ابتدای بنیاد طبرستان و بنیاد عمارت شهرها از جمله ساری است- باب سوم در خصایص و عجایب طبرستان- باب چهارم در ذکر ملوک و اکابر و زهاد و کتاب و اطبا و اهل نجوم و حکما و شعرا است.

قسم دوم در ابتدای دولت آل وشمگیر و آل بویه و مدت استیلای ایشان بر طبرستان است.

قسم سوم در نقل ملک مازندران از آل وشمگیر که آخر ایشان انوشیروان بن منوچهر بن قابوس بود با سلاطین محمودی و سلجوقی .

قسم چهارم از ابتدای آل باوند دوم تا انقراض آنان می باشد. این قسم که مربوط به آل باوند اسپهبدیه است منبع اصلی در این پژوهش بوده است. ابن اسفندیار همچنین به بنیاد ساری و آثار و ابنیه که در دوره باوندی در ساری بوده است اشاره می کند. تاریخ طبرستان با درآمیختگی بخش های چهارگانه در سال ۱۳۲۰ به کوشش عباس اقبال در دو جلد به چاپ رسیده است.

تاریخ رویان: این کتاب اثر مولانا اولیاء الله آملی- از مورخان قرن هفتم هجری- است که در شهر‌ آمل متولد شد. از سال تولد و مرگ وی اطلاعاتی نداریم. او در سال ۷۵۰ هجری پس از کشته شدن اسپهبد فخرالدوله آخرین اسپهبد و پادشاه باوندی در آمل به اغوای میر قوام الدین مرعشی به دست پسران کیا افراسیاب چلاوی افسرده و غمگین شده و از آمل به کجور و رویان رفت و نزد استندار شاه غازی فخرالدوله پادوسبانی پسر تاج الدوله زیار ماندگار شده و تاریخ رویان را به نام او نوشت.

اصلی ترین منبع مورد مراجعه اولیاء الله آملی تاریخ طبرستان است و لیکن نامی از ابن اسفندیار نمی آورد و علاوه بر آن از منابع مورد استفاده ابن اسفندیار نیز بهره برده است. مؤلف پس از مقدمه، مطالب کتاب را از ابتدای عمارت رویان آغاز می کند و با ذکر وقایع سال ۷۵۰ هجری به پایان می رساند. این منبع از این جهت که به چگونگی درگیری منطقه ای حاکمان باوندی اسپهبدیه ساری با حاکمان استندار رویان به ویژه شاه غازی رستم و همچنین ذکر ماجرای کیا افراسیاب و قتل فخرالدوله حسن پرداخته ، از منابع مهم و معتبر این پژوهش می باشد.

تاریخ طبرستان و رویان و مازندران: تاریخ طبرستان، رویان و مازندران اثر سید ظهیرالدین بن سید نصیرالدین مرعشی است. سید ظهیرالدین نبیره پسری سید قوام الدین بنیانگذار حکومت مرعشیان و مادرش دختر اسپهبد ویشتاسب باوندی می باشد. وی در اوایل قرن نهم هجری قمری متولد شد و در اواخر همان قرن وفات یافت.

وی در دربار کارکیا میرزا علی لاریجانی این کتاب را تألیف کرد و قسمت های زیادی از مطالب تاریخ طبرستان ابن اسفندیار را اقتباس نمود و لیکن نامی از آن نبرده است. وی در نخستین اثر خود قبل از پرداختن به خروج سید قوام الدین مطالب ارزشمندی راجع به بنیاد شهر های مازندران از جمله ساری دارد و به ذکر وقایع ملوک طبرستان چون دابویان و پادوسبانان و ملوک باوندی در هر سه نوبت به ویژه دوران حکمرانی باوندیان اسپهبدیه در ساری ارائه می دهد.

این کتاب چندین بار چاپ گردید. چاپ اول آن را برنهارد دارن در سال ۱۸۵۰م در سن پطرزبورگ انجام داده و آن را به صورت بسیار علمی از روی چندین نسخه به چاپ رسانده است. چاپ های بعدی توسط عباس شایان و محمد حسین تسبیحی که هر کدام با چندین مقدمه با ارزش انجام گرفته است. در این اثر بسیاری از جملات و عبارات وجود دارد که در دو اثر چاپی ایران موجود نیست.

حبیب السیر فی اخبار افراد بشر: این کتاب تألیف غیاث الدین بن همام الدین الحسینی معروف به خواند میر است. وی نوه دختری میرخواند است و در حقیقت حوادث تاریخی جلد ششم روضه الصفا را ادامه داد و به پایان رساند. این کتاب معروفترین کتاب تاریخ به زبان فارسی پس از روضه الصفا میر خواند است و به لحاظ جامعیت و تنوع مطالب تاریخی امتیاز خاصی بر دیگر آثار دارد. نوع کار در این اثر تاریخ عمومی است که از ابتدای تاریخ بشر آغاز شده و تا درگذشت شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۳۰ هجری ادامه می یابد. مؤلف کتاب را به نام خواجه حبیب الله وزیر دورمیش خان حاکم خراسان نوشته و نامیده است. تألیف این اثر در سال ۹۲۷ هجری آغاز و در سال ۹۳۰ هجری به پایان رسیده است.

این کتاب در چهار جلد می باشد که در جلد دوم مطالب مفیدی راجع به خاندان آل باوند دارد .. مؤلف در این بخش به اختصار به شرح حوادث هر یک از پادشاهان باوندی پرداخته است. این کتاب می تواند اطلاعات مفیدی راجع به وضعیت سیاسی مازندران در دوره مغول ارائه دهد.

التدوین فی احوال جبال الشروین:این کتاب اثر اعتمادالسلطنه، نویسنده درباری ناصرالدین شاه قاجار است به همراه شاه قاجار و میرزا علی اکبر خان اتابک به ناحیه سوادکوه رفته و به مناسبت تعلق خاطر اتابک به سوادکوه تصمیم به تدوین تاریخ گرفته و نام این اثر را التدوین فی احوال الجبال الشروین خواند. نویسنده بر آن بود تاریخ سوادکوه را بنگارد اما به سبب پیوستگی تاریخ این منطقه با دیگر نقاط مازندران ناگزیر رویدادهای مازندران را آورده است.

این کتاب اطلاعاتی را راجع به ملوک باوندی در هر سه نوبت به ویژه حاکمان باوندی ساری و سلسله نسب آل باوند ارائه می دهد.این اثر نخست در سال ۱۳۱۲ به خط محمد تویسرکانی به صورت چاپ سنگی منتشر گردید و در سال ۱۳۷۳ با تصحیح مصطفی احمد زاده به چاپ رسیده رسید.

پژوهش های جدید:

تاریخ تبرستان: این کتاب اثر اردشیر برزگر است. این کتاب جزء نخستین کتاب هایی است که بر مبنای متون کلاسیک و پروژه های نوین نوشته شده است و اطلاعات ارزشمندی در مورد وجه تسمیه ساری و جغرافیای تایخی این شهر، تاریخ پادشاهی اسپهبدان باوندی در ساری و مشاهیر این شهر مانند ابو علی طبری ارائه می دهد و یکی از منابع مهم و ارزشمند در این پژوهش می باشد.

این کتاب در سه جلد تحت عنوان تاریخ تبرستان به تصحیح محمد شکری چاپ شد که مصحح برخی از بخش های نیمه تمام نوشته های مؤلف را تکمیل و چالش ها را برطرف کرد.

تاریخ مازندران: این کتاب اثر اسماعیل مهجوری فرزند هدایت الله ساروی است که در سال ۱۲۷۳ شمسی در یک خانواده روحانی در شهر ساری متولد شد. وی از شخصیت های ممتاز فرهنگی بود که پس از دوران بازنشستگی با شور و شوق زیاد به نوشتن تاریخ مازندران از دورترین زمان تا دوره پهلوی اول مشغول شد.

کتاب تاریخ مازندران در دو جلد می باشد که جلد اول آن حاوی وقایع پیش از اسلام تا سال ۷۵۰ هجری است و می تواند اطلاعات مفیدی راجع به وضعیت سیاسی مازندران ارائه دهد. جلد اول کتاب به خاطر اینکه مؤلف دست به ریشه یابی و توضیح واژگان و مفاهیمی چون مازندران، دیو، طبرستان و پتشخوار و ساری زده است دارای اهمیت می باشد.

سفرنامه مازندران و استرآباد:این کتاب اثر یاسنت لویی رابینو است. رابینو به مدت ۶ سال (۱۲۸۵- ۱۲۹۱ هجری) به عنوان کنسول انگلیس در رشت بود و در ظرف این مدت یک بار در بهار ۱۲۸۸ و بار دیگر در پاییز سال ۱۲۸۹ در سراسر مازندران و گرگان مسافرت کرد و در تمام خط سیر خود ضمن مشاهداتی دقیق به جمع آوری اطلاعات و تحقیق پرداخته و در مراجعت به اروپا این مشهودات و معلومات را به عنوان یک کتاب تکمیل نمود.

این کتاب گذشته از شرح سفر رابینو که اوضاع اجتماعی شهرهای سواحل جنوبی دریای خزر را در نیم قرن پیش روشن می سازد و فهرست جامعی نیز از دهات و کتیبه های ابنیه تاریخی مازندران را در بر دارد. برخی از این آثار تاریخی اکنون بر اثر گذشت زمان و حوادث دوران از میان رفته، ولی رابینو در کتاب خود نام آنها را از دستخوش نابودی نجات داده است.

این کتاب در یازده فصل نوشته شده است که البته دو ضمیمه به آن افزوده شده است. در فصل ششم مطالب مفیدی راجع به وجه تسمیه ساری و شرحی از تاریخ ساری، وضع شهر ساری، دروازه ها و محله های شهر و بناها و آثار موجود در ساری و راجع به بلوکات و توابع ساری ارائه می دهد.

 فصل دوم:

جغرافیای تاریخی ساری

 ۲-۱- جغرافیای تاریخی مازندران

استانی که امروزه با نام مازندران کرانه های جنوبی و جنوب شرقی دریای خزر را در بر گرفته است دارای پیشینه تاریخی بسیار کهنی است. در طول تاریخ و اعصار، نام های مختلف و گوناگونی داشته است.

در بررسی اسناد به جا مانده از تاریخ نویسان قدیم و متون باقی مانده از کتب دیگر مانند سنگ نوشته ها و کتیبه های دوران هخامنشی و بعد از آن، یشت ها در اوستا و مانند آن تا حدود زیادی مشخص گردیده است که مازندران امروزی در واقع بخشی از سرزمین بزرگتری به نام «پتشخوارگر» است[۱].

این نام جغرافیایی به گونه های بسیار در کتاب های تاریخ و جغرافیا دیده می شود، مانند بدشوارگر، بدشخواجر، فرجوارجر، فرشواذگر، پذشخوارگر، پتشخوارگر و گونه پهلوی آن به نام پتشخوارگر یا پذشخوارگر و نام اوستایی پذشخوارگریه است. در کتیبه های هخامنشی بیستون به گونه Patishuvarish  یا Patisnuwarish است[۲].

ابن اسفندیار در کتاب خود در سندی مربوط به دوره ساسانی معروف به نامه تنسر واژه پتشخوارگر را آورده است[۳]. همو در جای دیگر می گوید: «فرشواذگر را آذربیجان، وسر؟ و طبرستان و گیل و دیلم و ری و قومس و دامغان و گرگان می داند. معنی آن را «باش خوار» (سالم و تندرست باش) «ای عش سالماً و صالحاً» می داند و می نویسد: «بعضی از اهل طبرستان گویند که فوشواذجر را معنی آنست که فرش هامون را گویند و از کوهستان را گر(به معنی جر) دریا را  یعنی پادشاه کوه و دشت و دریا و این معنی محدوثست و متقدمان گفته اند به حکم آنکه جر به لغت قدیم کوهسان باشد که برو کشت توان کرد و درختان و بیشه باشد سوخرانیان را در قدیم لقب جرشاه بود یعنی ملک الجبال[۴].»

پروکوپیوس مورخ هم در موقع سخن گفتن از کیوس برادر مهتر خسروانوشیروان لقب وی را «پتشوارشاه» می نویسد و می گوید:‌ «وی پسر قباد بود و مادر وی همان زمینه دختر قباد بوده است[۵].»

میر ظهیر الدین مرعشی نیز در قرن نهم هجری محدوده فرشواذگر (پتشخوارگر) را در آذربایجان و گیلان و تبرستان و ری و قومس می داند. وی معتقد است «به لغت طبری (فرش) و هامون باشد و (واذ) کوهستان و (گر) دریا و فرش و اذگر یعنی صحرا و کوهستان و دریا[۶].»

محمد حسن خان اعتمادالسلطنه در التدوین، فرشواذگر را نام اصلی سوادکوه دانسته و می گوید: «سواتکوه به تای منقوط و یا سوادکوه به دال افت و یا سوادکوه به اضافه ی ها، چنان که به همه ی این املا آت به نظر رسیده است. علی جمیع التقادیر مخفف است از فرشواد و لفظ فرشواد قدیم ترین اسمی است که از تواریخ عقیقه ی آنها در جایی دیده و شنیده نمی شود[۷].»

مهجوری در مورد معنی پتشخوارگر می نویسد: «پتشخوارگر خود از سه واژه ترکیب شده است:

یعنی پتش= پیش، مقابل (در پهلوی : پتیش یا پتش و در اوستایی: پیپتیش و در پارسی باستان: پتس) + خوار (نام ناحیتی است) + گر که بی گمان به معنی کوه یا کوهستان است[۸].»

علی اکبردهخدا در لغت نامه خود به نقل از مؤلف مجمل التواریخ و القصص می گوید: «او (کسری نوشیروان) را به لقب فذشخوارگرشاه گفتندی به روزگار پدرش زیرا که او پادشاه طبرستان بود و فدشخوار نام کوه و دشت باشد و گر نام پشتها[۹].»

۲-۱-۱- وجه تسمیه طبرستان

نام سرزمین مازندران در مأخذ و منابع اسلامی طبرستان است که از کلمه طبر به اضافه ستان (پسوند مکان) ترکیب شده است. نام قدیم مازندران تاپورستان بوده و این نام را در سکه های اسپهبدان (اخلاف ساسانیان) با حروف پهلوی و همچنین در مسکوتات حکام عرب آن ناحیه که از جانب خلفای بغداد حکومت می کردند مشاهده می کنیم[۱۰].

ابن اسفندیار حدود طبرستان را از شرق به غرب از دینار جاری تا به ملاط دانسته است. طبرستان شامل دشت و کوه و ساحل دریا بود که از جانب دیلمان تا مرز تمیشه وسعت دارد[۱۱].

در مورد معنای کلمه طبر قبل از الحاق آن به پسوند (ستان) و همچنین درباره طبرستان به صورت اسم مرکب بین جغرافیا نویسان اسلامی و مستشرقین اختلاف نظر وجود دارد. بارتولد می گوید: «ایرانیان مازندران کنونی را به نام آنها تاپورستان خواندند. تاپورستان که بعدها اعراب تحریف طبرستان کردند در سکه های ودوره ساسانیان و اوایل فتح اسلام دیده می شود[۱۲].» در فرهنگ آنندراج ذیل ماده تبرستان آمده که تبر به معنی پشته و تپه  و کوه های کوچک است[۱۳]. لسترنج کلمه طبر را به زبان بومی کوه و طبرستان را به معنی ناحیه کوهستانی می داند[۱۴]. ملاشیخ علی گیلانی در این مورد می نویسد: «طبر سپید موله باشد که عوام بید معلق گویند استان اضافت مکانی است مثل خرماستان و گلستان[۱۵].» یاقوت حموی طبر را به معنی تبر (ابزار شکستن یا ابزار جنگی) می داند[۱۶].

منوچهر ستوده در مورد طبرستان می نویسد: «در میان مازندران دو قوم سرشناس تر از اقوام دیگر بودند یکی تپوریها (تپیرها) و دیگری ماردها (آماردها) که تپورها در کوههای شمال سمنان سکونت داشتند و آماردها که شهر آمل را مأخوذ از نام ایشان است، در حوالی شهر مزبور  سکنی داشته اند. این طایفه را اسکندر مقدونی شکست داد و بعد در زمان پادشاه پارتی اشک پنجم فرهاد اول در سال ۱۷۱ ق م آماردها را به ناحیه خوار در مشرق ورامین کوچ داد و اراضی سابق آماردها به تصرف تپوران درآمد. ظاهراً کلمه طبرستان به این سرزمین اطلاق شد که در دست تپیرها (تاپوران) بود و طبرستان شکل نام گذاری اعراب است[۱۷].» ابوالفداء در تقویم البلدان در مورد وجه تسمیه طبرستان می گوید: «از آن روی طبرستان نامیدندش که (طبر) به زبان فارسی نام آلتی است که آن را تبر می گویند و آن سرزمین را بیشه ها انبوه باشد و سپاه در‌ آن پیش نرود جز آنکه با طبر (تبر) درختان پیش روی خود را قطع کنند و استان به فارسی ناحیه باشد. پس طبرستان به معنی تبر است[۱۸].»

اعتمادالسلطنه در مورد وجه تسمیه طبرستان می نویسد: «چون حربه و سلاح این مملکت به واسطه ی اشتمال بر جنگل همیشه تبر بوده و هست و غالباً مردم آن جا به این آلت مسلح می باشند و هیچ وقت بدون این حربه بیرون نمی آیند و لهذا آن مملکت به نام طبرستان مشهور شده است[۱۹].» اما حجازی کناری می نویسد: «تپورستان از سه جز: (تپه + اورود + ستان) ترکیب شده، بیانگر و نمایانگر مفهوم سرزمینی است که دارنده ی (تپه) و (رود) باشد[۲۰].» مرعشی هم معتقد است :« به زبان طبری ، طبر کوه را گویند . چون کوههای بزرگ آن ولایت بود بدان نام بازخواند و همه می گویند[۲۱]. ملگونوف هم در این مورد می گوید: «تپورها پیش از سرازیر شدن آریان ها به سوی فلات ایران در نواحی شمالی ایران از باکتریا (بلخ) تا آتروئن (آذربایجان) پراکنده بودند سپس در نواحی جنوبی دریای خزر در کنار آماردها سکونت اختیار کردند و در زمان اشکانیان (فرهاد اول- اشک پنجم) حدود سال ۱۷۶ ق م سرزمین مازندران امروز در اختیار این قوم قرار داد و آنان نام خود را بر آن نهادند و به تپورستان شهرت یافت[۲۲].»

اردشیر برزگر در کتاب تاریخ تبرستان در مورد تبری ها می گوید: «شگفت اینکه برخی از نویسندگان که اندکی خود را در فن آشنا و دانا می دانند تاپور را از واژه ترک جغتایی به معنی دسته و مردمانشان را ترک نژاد دانسته اند. نام تپور در دوره ی ساسانیان (۵۶/ ۲۵۴- ۲/۶۵۱ م) یعنی در دوره ی پیدایش زبان پهلوی به تپر و در دوره ی اسلامی به زبان تازی طبر بر گردانیده شده است. و این که مورخان اسلامی این نام را از طبری می دانند که این دسته همیشه برای تراش جنگل و بیشه و نبرد با جانوران با خود داشته اند از اندیشه و حقیقت تاریخ فرسنگها دور است. امروزه نیز این نژاد و دسته را به نام تبری (طبری) و سرزمینشان را تبرستان (طبرستان ) خوانده و می نامند که نام دیگری هم دارد :مازندران و مازندرانی ، که پایه ی درستی نداشته است[۲۳].»

ظاهراً در قرن هفتم هجری (۱۳ مسیحی) مقارن با حمله مغول نام طبرستان متروک شد و از آن به بعد مازندران عنوان عمومی این ایالت گردید. چیزی که هست برای مدت کوتاه (۱۲۵۰-۱۲۹۰م) به مناسبت سکه هایی که در ساری ضرب می کرده اند واژه طبرستان استفاده می شد[۲۴].

۲-۱-۲- وجه تسمیه مازندران

واژه مازندران، نیز بر اساس مدارک و شواهدی موجود قدمت دیرینه دارد و همانطوری که قبلاً اشاره شد، تقریباً مصادف با فتنه ی مغول، اسم طبرستان از استعمال افتاد و کلمه ی مازندران جای آن را گرفت[۲۵]. لسترنج معتقد است که یاقوت حموی اولین مورخی می باشد که اسم مازندران را ذکر کرده است. وی به نقل از یاقوت حموی می گوید : «نمی داند اسم مازندران از چه وقت استعمال شد. و با این که او در کتاب های قدیم اثری از این اسم نیافته استعمال آن در آن زمان معمول بوده است[۲۶].»

کهن ترین منبعی که واژه ی مازندران در آن اشاره شده شاهنامه ی فردوسی است. بسیاری از حادثه های افسانه ای شاهنامه ی در مازندران روی داده که مهم ترین و درازترین آنها، هفت خان رستم زال است[۲۷].

درباره ی معنای واژه مازندران اختلاف است. ابن اسفندیار در مورد علت نامیده شدن این ولایت به مازندران می نویسد: «این ولایت را موزاندرون گفتند به سبب آنکه موز نام کوهیست از حد گیلان کشیده تا به لار و قصران که موزکوه گویند. همچنین تا به جاجرم یعنی این ولایت درون کوه موزست[۲۸].»

مرعشی هم در مورد وجه تسمیه مازندران می نویسد: «مازیار پس از فتح مازندران دیواری در جهت حراست منطقه کشید و چند دروازه نصب و نگهبانانی گماشته تا کسی بی اذن او آمد و شد نتواند کردن و آن دیوار را ماز می خواندند و درون او را مازندرون می گفتند[۲۹].»

اعتمادالسلطنه اشتقاق اسم مازندران را از طایفه مارد یا مازد می داند و معتقد است که «مازندران یعنی مملکتی که طایفه ی مازد یا مارد اندران ساکن می باشند، مازد اندران یا مارد اندران در استعمال مازندران شده و این که گفته اند ماز به معنی ابریست و چون در مازندران ابر زیاد می شود آن را مازندران گفته اند[۳۰].»

صادق کیا در مورد ریشه واژه مازندران می نویسد: «گمان می شود که نام مازندران از سه جزء ساخته شده باشد. نخست «مز» maz به معنی «بزرگ» دوم «ایندره» indra نام یکی از پروردگان آریاییان که در دین مزدیسنی از دیوها شمرده شده است، سوم پسوند «آن» که در ساختن نام جای بسیار به کار رفته است. در ادبیات سنسکریت نیز manendra «ایندره ی بزرگ» نام کوهی یا رشته کوهی و همچنین نام جایی و manendra نام رودخانه است[۳۱].»

دارمستتر نام مازندران را مشتق از مازنه می داند که ترکیب پنداری مازنه- تره (-tara mazana) از آن پدید آمده است. به گمان او واژه مازنتر (= مازندر) از حیث ساختمان با دو نام جغرافیایی شوش و شوشتر یکسان است[۳۲]. استاد پورداوود و دارمستتر هم عقیده اند که در اوستا همه جا صفت مازینیه (Mazainyn) همراه با دروغ پرستان ورنه برای دیوان ستمگر به کار رفته است[۳۳].

یاقوت حموی در مورد طبرستان و مازندران می گوید: «طبرستان در بلاد معروف مازندران است و نمی دانم از چه تاریخ به نام مازندران نامیده شد. زیرا این نام را در کتب قدیم نیافتم و فقط از افواه مردم طبرستان کلمه مازندران شنیده ام و شک نیست که مفهوم هر دو لفظ یکی است[۳۴].»

لسترنج هم دو اسم یعنی طبرستان و مازندران مترادف می داند و معتقد است که اسم طبرستان بر تمام نواحی کوهستانی و اراضی پست ساحلی اطلاق می شد. کلمه مازندران بر منطقه اراضی پست ساحلی و سپس بر تمام نواحی کوهستانی و ساحلی اطلاق گردید[۳۵].

۲-۲- جغرافیای طبیعی ساری

شهرستان ساری یکی از شهرهای معروف و مهم استان مازندران و مرکز‌ آن می باشد. فاصله آن تا تهران ۲۷۷ کیلومتر ست. از شمال به دریای خزر، از مشرق به شهرستان نکا و از مغرب به شهرستان جویبار، قائم شهر و سوادکوه و از جنوب و جنوب شرقی به رشته کوه های البرز و استان سمنان محدود است و در ۳۶ درجه و ۳۸ دقیقه عرض شمالی و ۵۳ درجه و ۲ دقیقه طول شرقی است. این شهر در دشت واقع شده و تا دریای خزر ۲۷ کیلومتر فاصله دارد. وسعت آن ۳۹۲۳ کیلومتر مربع است و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۱۸ متر می باشد و جمعیت آن بر اساس سرشماری سال ۳۷۵ ، ۴۲۳۸۰۶ نفر بوده است. سلسله جبال البرز در منتهی الیه جنوبی شهرستان قرار گرفته با ارتفاع متوسط تقریبی سه هزار متر و هفت رشته فرعی از آن در جهت تقریباً جنوب به شمال و مایل به غرب کشیده شده است. این ارتفاعات پوشیده از جنگل بوده و راه های آن محدود و صعب العبور است. از قلل مرتفع آن، شعبات هفتگانه، چلوکوه بین دره زارم رود و گرم رود و قله جنوبی دشت پریم از سایر قله ها مرتفع تر است.

ساری از نظر آب و هوای جزء منطقه مرطوب استان مازندران محسوب می شود. هوای قسمت کوهستانی ساری عموماً مرطوب و یا نیمه مرطوب با تابستان خنک می باشد. در بخش جلگه ای هوا نیمه گرم و نیمه مرطوب با تابستان گرم می باشد. رود تجن با شعبه هایش فریم، لاجیم، زارم رود و گرمارود ساری را مشروب می کند و در فرح آباد به دریای مازندران می ریزد. مرعشی این رود را «تجینه رود[۳۶]» و مؤلف نامعلوم حدود العالم من المشرق الی المغرب این را «تیژن رود» خوانده است[۳۷]. اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان در مورد این رودخانه می نویسد: «…سیزدهم رود تیجن است که از کنار شهر ساری عبور می کند و در فرح آباد از سمت جنوب وارد بحر خزر شود و سرچشمه این رودخانه از هزار جریب است و در بهار آبش طغیان دارد[۳۸].»  پل آجری آن در روزگار پیشین چوبی بود و به فرمان اسپهبد رستم (سوم) شاه غازی (یکم) ملقب به نصیر الدوله باوند پادشاه تبرستان (۵۳۶- ۵۶۰ ﻫ ق) به هزینه شخصی او تعمیر شد تا آب به هرزه نرود و در دفعه دیگر یعنی در سده دوازدهم اسلامی با یکصد و بیست هزار ریال هزینه شخصی محمد حسن خان قاجار (پسر فتحعلی خان نیای آقامحمد خان قاجار مقتول به سال ۱۱۷۲ ﻫ ق در کلباد به دست شیرعلی بیک گماشته خود) به پل آجری کنونی تبدیل یافت[۳۹].

شهرستان ساری طبق آخرین تقسیمات کشوری شامل پنج بخش، پانزده دهستان و سه شهر ساری، کیاسر سورک می باشد.

شهرستان ساری دارای ۵ بخش است که عبارتنداز:

۱- بخش مرکزی، مرکز بخش ساری است. دهستان های رودپی شمالی، مذکور، رودپی جنوبی، کلیجارستاق سفلی، اسفیورد شوراب، میاندورود کوچک.

۲- بخش کلیجاق رستاق، مرکز بخش سورک است. شامل دهستان های میاندورود بزرگ و کوهدشت.

۳- بخش میاندرود مرکز بخش سورک است که شامل دهستان های میان دورود بزرگ و کوهدشت می باشد.

۴- بخش دو دانگه، مرکز بخش محمدآباد است. شامل دهستان فریم (پریم) و بنافت.

فریم (پریم) یکی از دهستان های بخش دو دانگه است. پیشینه تاریخی آن به قبل از اسلام             می رسد. فریم (= فریم، پریم یا قارن) مرکز حکومت شاخه کیوسه از آل باوند بود. پریم در کنار شهریار کوه واقع در شرق سلسله کوه های طبرستان بود[۴۰]. فریم دژی بود در کوه های قارن در دامن های شمالی دماوند در جنوب ساری واقع بود.

بارتولد فریم را در سمت شرق کوه ای شروین و یا جبال شهر سمهار یا « شمار » و قلعه فریم مقر خداوندان محلی بوده است می داند[۴۱].

حمدالله مستوفی در مورد حدود جغرافیایی فریم می نویسد: «بعضی از قومس گفته اند و بعضی از توابع مازندران و اکثر اوقات داخل ساری می باشد و به والی او تعلق دارد.»………………. وی شهرهای مهم کوه قارن را نام می برد. این شهرها عبارتنداز: هزار جریب، کولا، کوزاآدم، مهران، اسرم، شادمان، هرمزدآباد، دارم[۴۲].

بنا به گفته ابن اسفندیار بعد از اینکه خسروانوشیروان پادشاه ساسانی کیوس را کشت فرزند سوخرا به نام قارن را به حکمرانی طبرستان فرستاد و فریم، لفور، وندامیدکوه و آمل را به او سپرد که این مناطق پس از او به قارن کوه معروف شد[۴۳].

مؤلف کتاب حدود العالم در مورد منطقه فریم می نویسد: «پریم قصبه این ناحیت است و مستقر اسپهبدان به لشکرگاهی است بر نیم فرسنگ از شهر و اندر مسلمان اند و بیشتر غریبه اند و پیشه ور و بازرگانان، زیرا مردمان این ناحیت جز لشکری و برزیگر نباشد و ….. اندر نواحی وی چشمها آبست کی به یک سال اندر چندین بار بیشترین مردم این ناحیت آنجا شوند. آب استه (=آراسته) بانبید و رود و سرود و پای کوفتن و آنجا حاجت ها خواهند از خدای وآنرا چون تعبدی دارد باران خواهند به وقتی که کشان بیاید و آن باران بیاید[۴۴].»

لسترنج در مورد فریم می گوید: «استوارترین دژ دودمان قارن که از دوره ساسانیان در تصرف آنان بود فریم نام داشت. آبادترین شهر آن سهار یا شهار بود. مسجد جامع منحصر به فرد آن ناحیه درین شهر جای داشت. محل فریم متأسفانه در هیچ یک از کتب مسالک به طور دقیق تعیین نشده، یاقوت حموی از آن نام برده است[۴۵]. به احتمال قوی شهر فریم بر اثر زلزله بزرگ حدود ۷۰۰ ﻫ ق ویران شده است[۴۶].

۵- بخش چهاردانگه، شامل دهستان های پشت کوه، چهاردانگه، گرماب است[۴۷].

شهر کیاسر مرکز این بخش است. پیشینه تاریخی آن به دوران ساسانی بر می گردد. بعد از اضمحلال خاندان کشنسپ داذ که از آخر عهد اشکانی بر ولایت پذشخوارگز ناحیه کوهستانی پذشخوار تسلط داشتند . قباد حکمرانی این ولایت را به کیوس داد[۴۸]. وی سال ها در این ناحیه با قدرت به حکمرانی پرداخت بعدها این منطقه کیوس سرا یا کیاسر نامیده شد. اکتشافات در این محل که مربوط به هزاره پیش از میلاد است تا حدودی این موضوع را اثبات می کند[۴۹].

نکته دیگر در مورد بخش های دو دانگه و چهاردانگه اینکه ما در متون تاریخی مازندران به منطقه ای به نام هزارگری تاریخی یا هزرجریب امروزی بر می خوریم که بخش عمده این منطقه (هزارجریب) در شهرستان ساری قرار دارد.

رابینو بلوک هزارجریب را به دو قسمت عمده تقسیم کرده یکی را چهاردانگه و دیگری را دودانگه نامیده و می گوید: «هزارجریب به فخرالدوله پسر امام زین العابدین تعلق داشته او پیش از وفات املاکش را میان سه پسر خود که یکی از آنها از مادر دیگر بود تقسیم کرد. بنابراین به دو برادر تنی با هم چهارششم یا چهاردانگ و به نابرادری آنها دو ششم یا دو دانگ دیگر رسید[۵۰].»

منوچهر ستوده در مورد هزارجریب می گوید: «هزارجریب که نام آن در کتب تاریخی مازندران به صورت هزارگری و هزاره گری آمده است به دو ناحیه چهاردانگه و دودانگه تقسیم می شود. ناحیه چهاردانگه شامل: شهریاری و هزارجریبی و سورتیجی است. بخش دو دانگه هزار جریب شامل نرم آب و بندرج و فریم (پریم) و بنافت و پشتکوه است[۵۱].»

اردشیر برزگر در مورد منطقه هزارجریب و اهمیت آن می نویسد: «چهارمین بخش حساس تبرستان منطقه باستانی قارن کوه است که مورخان اسلامی و تبرستان آن را «جبال ابن قارن» و شاهان آن را «ملوک الجبال» خوانند[۵۲].» وی قارن کوه را به دو بخش شرقی به نام هزارگری (= هزارجریب) و بخش غربی سوادته کوه تقسیم کرده و می گوید: «هزارگری دومین بخش شرقی قارن کوه است و از شرق به شاهکوه و غرب به سوادکوه و شمال به شهرهای شاهی (قائم شهر فعلی) و ساری و بندر گز و از جنوب به سمنان و دامغان و بسطام چسبندگی دارد و رودهای تجن و تلار و نکا از کوه های هزارگری سرچشمه گرفته و از نزدیکی های ساری و شاهی و نکا گذشته به دریای خزر می ریزد. کوه تاریخی شهریارکوه به نام اسپهبد شهریارکوه (یکی از شاهان شعبه اول آل باوند در هزارگری) در این بخش جای دارد[۵۳].»

 ۲-۳- وجه تسمیه ساری

یکی از شهرهای بزرگ و باستانی مازندران ساری است. نام آن مانند تمام شهرهای قدیمی و باستانی ایران به صورت های مختلف و گاه متناقض بیان شده است.

ابن اسفندیار وقتی به بنیاد ساری می رسد درباره وجه تسمیه آن سخنی به میان نمی آورد[۵۴]. اما مرعشی می گوید: «فرخان را پسری بود سارویه نام. شهر را به نام او کرد و بدو بخشید[۵۵].»

ملا شیخعلی گیلانی به تقلید از ابن اسفندیار می گوید: «چون دابویه وفات یافت پسرش اسپهبد فرخان که ملقب به ذوالمناقب و بانی شهر سارویه است و به او نام نوکر خود را فرمود تا شهر ساری را در آنجا که دیه اوهر است بساز و ساکنان آن مقام که الیوم شهر آنجا واقع است، به او رشوت وافر دادند تا شهر را در این موضع بساخت و اسپهبد در آمل اقامت می نمود. چون بلده تمام شد و فرخان به تماشای آن رفت و خیانت به او معلوم شد او را گرفته در قریه «باواویجان» از حلق آویخت. از این جهت نام آن دیه «باواویجمان» شدو عامه آن دیار «باوجمان» می گویند. از آن زر رشوت که به او گرفته بود ، قریه «دینار کفشین» بساخت و شهر را مرسوم به اسم پسر خود «سارویه» کرد[۵۶].»

مهجوری به نقل از کسروی در مورد ساری می نویسد: «کسروی ریشه و گونه اصیل ساری را واژه ساروان بر ساخته از سار، نام پرنده معروف + وان، پسوند مکان به معنی جایی که سار فراوان است می داند.» استدلال او این است که می گوید: «ایرانیان این عادت را داشته اند که برخی نام ها را کوتاه نموده و بر آخر آن پسوند- اویه – بیفزایند، چنانکه فضل الله را فضلویه کرده اند و اصل شیرویه گویا شیروین بوده. باگو (= باکو) را نیز در کتاب های باستان باکویه خوانده اند، و ما از اینجا می دانیم که ساری مازندران که آن را هم سارویه نوشته اند در اصل ساروان است[۵۷].»

اردشیر برزگر در تاریخ تبرستان باور دارد که ساری از نام قوم سائور گرفته شد. ولی به نقل از اشپیگل خاورشناس آلمانی می نویسد: «وقتی که آریایی ها داخل ممالک مفتوحه خود شدند و از قسمت هیرکانیا (گرگان) به طرف سواحل جنوبی بحر خزر سرازیر گردیدند. (۲۰۰۰- ۱۴۰۰ ق م) در آنجا یک جنس انسانی دیدند که با جنس و نژاد ایشان خیلی فرق داشت. این موجودات و هیاکل موحشه در تألیفات مقدسه و تواریخ اساطیری به اسامی مختلفه عدیده نامیده شده اند. دو طایفه از این اقوام در نواحی ساری کنونی و شهر قدیمی اسرم سکنی داشتند که دسته اول به نام سائور و دسته دوم به اسم زائیری خا نام دارند[۵۸].

مهجوری این اظهار نظر اردشیر برزگر مبنی بر اینکه واژه ساری از قوم سائور می باشد را رد کرده و آن را «گمان باطل مطرود به نقل از دیگری» دانسته است. مهجوری منشأ این پندار را ترجمه فارسی جلد اول «تاریخ ایرانیان» کنت دو گوبینو می داند که به نقل از کتاب وندیداد ترجمه آلمانی اشپیگل گروهی از موجودات وحشی را که پیش از درآمدن آریایی ها در کشورهای مفتوحه ایشان می زیستند نام کی برد و در شمار تقسیمات فرعی دیوان نام سئورو (caourou) را هم ذکر می کند[۵۹] و در ادامه می گوید: «اشپیگل، گوبینو، دارمستتر بیش از این توضیحی درباره دیوسئور نداده و جایگاه و تباری برای او معین نکرده اند[۶۰].»

مارکوارت در مورد وجه تسمیه ساری می نویسد:‌ «پایتخت قدیمی طبرستان ساری بوده است که به عربی سارویه نامیده می شود. همانطور که ظهیرالدین مرعشی و ریشه یابی موجود در منبع مورد استفاده او کتاب محمد بن الحسن نشان می دهد که «ساری» از کلمه «سارویه» تشکیل شده است، که شکل قدیمی تر آن «ساروک» یا «سربوک» بوده است[۶۱].»

حجازی کناری در کتاب «نام های باستانی مازندران» در مورد وجه تسمیه ساری می گوید: «وقتی که از آریاها به هنگام مهاجرت (۲۰۰۰- ۱۴۰۰ ق م) از مسکن خود به طرف فلات ایران در ساری ساکن شدند و نامی به این محل اقامت جدید خود دادند تا با حدس نزدیک به حقیقت باید کلمه ای به صورت (سری آریه) یا (ساآریه) بوده باشد. این دو نام در زبان فارسی به ترتیب سروری کردن و آسایشگاه (آسودن- گاه) معنی می دهد و به عبارت دیگر محل استقرار و آسایش آریاها و همین نام طی هزاران سال به صورت (ساری) یا (ساآری= ساآریه) درآمده و با مفهوم واقعی خود به ما رسیده است و هم از شایبه ی اهریمنی بدور می ماند. سری آریه از دو جزء (سری) و (آریه) تشکیل شد. جزء (سری) به معنی: مرکزیت- سروری کردن- جمع و جور کردن- تمرکز دادن است[۶۲].»

۲-۴- ساری از دیدگاه کتب پیشینیان

---