عنوان :
مقاله رابطه عقل و دین
تعداد صفحات : ۳۹
نوع فایل : ورد و قابل ویرایش
چکیده
مقاله حاضر به بررسی رابطه دین و عقل می پردازد. عقل و دین، دو موهبت و نعمت گران بهاى الهى براى بشریت هستند و کرامت آدمى در تکریم و تعظیم آن دو ارزش الهى است. اقبال به یکى و ادبار از دیگرى و جدا انگارى و افتراق میان آن ها، پى آمدهاى خسارت بار و جبران ناپذیرى را به دنبال دارد. تکیه به عقل صرف و پرهیز از دین، باعث طغیان انسان و بى مهار شدن نفس مى شود. بى هویتى و سرگشتگى و بحران انسان معاصر نیز زاییده ى خردورزى افراطى جهان معاصر است; بر این اساس، برخى از اندیشمندان مغرب زمین، عصر حاضر را عصر اضطراب (age of anxiety) نامیده اند. به قول آرتور کوستلر، «انسان قرن بیستم یک روان پریشِ سیاسى است; چرا که براى پرسش از معناى زندگى، هیچ پاسخى را نمى یابد»; از طرف دیگر، دین فارغ از عقل، یا گرفتار بى فهمى مى شود و یا در انواع خرافه ها و تحریف ها آلوده مى گردد و در نهایت، در چنبره ى جمود و تحجر و تعصب گرفتار مى شود; بنا بر این، دفاع معقول از دین، تنها طریق صحیح است که هم نشینى و تعاون، دو خورشید الهى را طلب مى کند.
زبان دین، هم چنان که در گفتار سیزدهم ـ زبان دین ـ خواهد آمد، زبان شناختارى است و گستره ى دین نیز به هست ها و نیست ها، بایدها و نبایدها یا گزاره هاى اِخبارى و گزاره هاى انشایى منشعب مى شود. دسته ى نخست از گزاره هاى دینى نیز از عالم طبیعت و عالم مجردات حکایت مى کنند و اما مدلول معرفت دینى به سه دسته ى نصوص، ظواهر و تأویلات تقسیم پذیر است.
عقل در مکاتب مختلف، از مدل هاى گوناگونى تشکیل شده است; براى نمونه، اگر چه فیلسوفان غربى به دو دسته ى عقل گرایان و تجربه گرایان تقسیم مى شوند ولى عقل گرایان از مدل یک سان عقلى برخوردار نیستند; مدل هاى عقل گرایى دکارت، اسپینوزا، لایب نتیز، کانت و هگل کاملا متفاوت اند.
عقل آدمى با همه ى ارزش و عظمتى که دارد، در دامنه ى محدودى به سر مى برد; گرچه در معرفت دینى، نفش اساسى دارد و در اثبات حقّانیّت وحى و ضرورت بعثت پیامبران و تحلیل عقلى مفاهیم دینى و تفسیر گزاره هاى دینى تواناست ولى در درک همه ى حقایق به ویژه عالم وراى طبیعت ناتوان است.
دین نه تنها در محدوده ى ناتوانى عقل، نقش ایفا مى کند بلکه در دایره ى توانایى عقل که بهاى سنگینى را مى طلبد و یا عقول دچار اختلاف و چالش مى شوند نیز حضور مى یابد. بحران اخلاق، خانواده، محیط زیست، امنیت و ده ها محرومیت دیگر زاییده ى آزمون هاى جبران ناپذیر بشرى است که اگر بشریت از ابتدا به دین رو مى آورد، این بحران ها پدید نمى آمدند.
قیاس تاریخ مسیحیت و اسلام و سریان پى آمدها و تبعات جهان مسیحیت به جهان اسلام، کاملا مع الفارق است; زیرا دین مسیحیت در اثر آموزه هاى خرد ستیز و تناقض هاى درونى و تهافت هاى متون مقدس، مطعون و منفور واقع شده و به جهت انزواى کامل از صحنه ى اجتماعى فاصله گرفته است. علم و عقل در آموزه هاى مسیحیت مذموم و مفاد مسیحیت غیر عقلانى تلقى مى شد; البته سخن ما در باره ى مسیحیت حقیقى نیست; بلکه مسیحیت موجود، موضوع بحث است که سندیّت تاریخى متون مقدسش، مخدوش و عملکرد عالمان و کشیشان آن هم مذموم و تعلیماتش تحریف شده است. بر این اساس، تفکیک عقل و دین و نقد عقل نظرى کانت و نفى دلایل اثبات وجود خدا و نگاه کارکرد گرایانه ى پراگماتیست ها و خدا شناسىِ طبیعىِ دئیست ها و نفى خدا شناسى وحیانى، ایمان گرایى کى یرکگارد و غیر عقلانى خواندن مفاد مسیحیت توسط شلایر ماخر و مرگ خدا توسط نیچه در مغرب زمین ظهور یافت; ولى در دین اسلام، عقل از اهمیت خاصى برخوردار بود. توصیه هاى فراوان قرآن و سنت به عقل گرایى و نیز عقلانى بودن مفاد دین اسلام، نسبت دین اسلام و عقل را محکم تر مى نمود.
واژه های کلیدی: دین، عقل،
فهرست مطالب
مقدمه ۴
چیستى عقل ۴
الف. عقل در لغت ۴
ب. عقل در اصطلاح حکیمان و متکلمان ۵
عقل در اصطلاح حکیمان و متکلمان نیز از معانى مختلفى برخوردار است ۵
صغرى و تقسیم و تحلیل ۵
ج. عقل در کتاب و سنت ۷
چیستى دین، وحى و ایمان ۷
تاریخچه ى مسئله ى عقل و دین ۹
مسئله ى عقل و وحى در غرب ۹
مسئله ى عقل و وحى در فرهنگ اسلامى ۱۲
دیدگاه هاى رابطه ى عقل و دین ۱۵
۱٫ عقل گرایى حداکثرى ۱۵
۲٫ ایمان گرایى ۱۷
۳٫ عقل گرایى انتقادى ۱۷
۴٫ عقل گرایى اعتدالى ۱۸
چالش هاى عقل و دین : ۲۱
۱٫ آیا عقل و فلسفه مى توانند اعتقادات دینى را توضیح دهند؟ ۲۱
۲٫ آیا وجود شرور در جهان، وجود خدا را نفى مى کند؟ ۲۳
پاسخ استاد مصباح یزدى به مسئله ى شر ۲۶
پاسخ استاد مطهرى(رحمه الله) به مسئله ى شر ۲۷
۳٫ آیا معجزه با عقلانیت سازگار است؟ ۲۹
نتیجه گیرى ۳۰
منابع ۳۷
منابع :
حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج ۸، ص ۱۹۶٫
لسان العرب ، ج ۹ ، ص ۳۲۶ .
حسن مصطفوى، همان.
مجمع البحرین، ج ۵، ص ۴۲۶٫
. احیاء علوم الدین، ج ۳، ص ۱۰۱; شرح اصول کافى، ج ۱، ص ص ۲۲۳ و ۲۲۸٫
شرح اصول کافى، ص ۳۰، مقدمه.
مهدى حائرى یزدى، کاوش هاى عقل نظرى، ص ۲۴۰٫
شرح اصول کافى، ج ۱، ص ۲۲۷٫
فصلنامه نقد و نظر، سال اول، شماره ى ۲، ص ۱۰٫
هارولد براون، سید ذبیح الله جوادى، مجله ى قبسات: عقلانیت، سال اول، شماره ى اول، ص ص ۳۰ ـ ۲۸٫
احیاء علوم الدین، ج ۱، ص ۱۰۲٫
ر . ک: محمد تقى فعالى ، ایمان دینى در اسلام و مسیحیت ، کانون اندیشه جوان ، ص ص ۸۱ ـ ۱۳۰ .
محمد مجتهد شبسترى، هرمنوتیک، کتاب و سنت، (تهران: طرح نو، ۱۳۷۵)، ص ۱۹۳٫
اتین ژیلسون، عقل و وحى در قرون وسطى، شهرام پازوکى، (تهران: مؤسسه ى مطالعات و تحقیقات فرهنگى ۱۳۷۱)، ص ص ۲ و ۵).
همان ، ص ۱۳ ـ ۹; همان ، ص ۱۲ و ارنست کاسیرر ، فلسفه روشنگرى ، ترجمه ى یدالله موقن ، (انتشارات نیلوفر) ، ص ۱۷ .
. بابک احمدى، مدرنیته و اندیشه انتقادى، (تهران: نشر مرکز ۱۳۷۳)، ص ص ۶۲ و ۶۴٫
ایان باربور، علم و دین، ترجمه ى بهاء الدین خرمشاهى، (نشر دانشگاهى)، ص ص ۸۰ ـ ۷۱٫
همان، ص ص ۷۴ و ۷۷; فلسفه روشنگرى، ص ۲۵۱٫
ایمانوئل کانت، سنجش خرد ناب، ترجمه ى میر شمس الدین سلطانى، (تهران: انتشارات امیر کبیر) ص ۶۹۵; اشتفان کورنر، فلسفه کانت، ترجمه ى عزت الله فولادوند، (انتشارات خوارزمى)، ص ۳۲۳; میر عبدالحسین نقیب زاده، فلسفه کانت، بیدارى از خواب دگماتیسم، (انتشارات آگاه) ص ۲۸۳٫
اصول کافى، ج ۱، کتاب العقل و الجهل، ح ۱۲٫
برخى از این روى کردها در بخش روش شناسى دین پژوهى بیان گردید.
. ذبیح الله صفا، تاریخ علوم عقلى در تمدن اسلامى تا اواسط قرن پنجم، (دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۶) ج ۱، ص ۳۴ ـ ۳۰; و هنرى کربن، تاریخ فلسفه اسلامى، ص ۱۵۴٫
. غلامحسین ابراهیمى دینانى، ماجراى فکر فلسفى در جهان اسلام، (تهران: طرح نو، ۱۳۷۶)، ج ۱، ص ۱۴٫
[۳۷] . تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش م. م. شریف، (تهران: مرکز نشر دانشگاهى) ج ۱، ص ۳۲۷٫
مایکل پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینى، ص ص ۴۷۰ به بعد.
محمد تقى مصباح یزدى، آموزش عقاید، (سازمان تبلیغات اسلامى)، ص ۱۹۸٫
مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، عدل الهى، ج ۱، ص ص ۱۷۰ ـ ۲۳۰٫
محمد تقى مصباح یزدى، همان، ص ۱۹۷٫
مرتضى مطهرى، همان، ص ۲۳۰٫
مایکل پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینى، ص ۲۴۳٫
مقدمه
سپاس خداى را که رداى عقل را بر قامت رساى انسان برافراشت و با عنصر عقل و نور وحى، او را بر سایر کاینات برترى داد. مسئله ى عقل و دین، عقل و وحى، نقل و عقل، عقل و ایمان و خرد و شریعت، از کهن ترین و پرسابقه ترین موضوعات کلامى است که تاریخ بر سابقه ى دیرین آن گواهى مى دهد. در چالش هاى بین فیلسوفان و متکلمان، حکیمان و عارفان و اهل حدیث و متکلمان و نزاع اشراقیان و مشائیان در تاریخ دین پژوهى مسیحیت و اسلام و نیز در دوران ترجمه ى آثار فلسفى یونان به زبان عربى شاهد بوده ایم که ریشه ى تمام مسائل کلامى به مسئله ى عقل و دین باز مى گردد. در دوران معاصر نیز با عقلانیت جدید از جمله عقلانیت روشن گرى، عقلانیت ابزارى، عقلانیت مدرنیته و عقلانیت انتقادى رو به رو هستیم و به ناچار باید رابطه ى دین با مدل هاى جدید عقلانیت را بازگو کنیم.
چیستى عقل :
تبیین موضوع مسئله ى عقل و دین و ایمان و وحى، تا حد زیادى محقق را از اشتباه و مغالطه باز مى دارد; به ویژه واژه اى مانند عقل که از معانى اصطلاحى گوناگونى برخوردار است.
الف. عقل در لغت
عقل در لغت عرب به معناى حبس و ضبط و منع و امساک است; وقتى در مورد انسان به کار مى رود به معناى کسى است که هواى نفس خویش را حبس کرده است.[۱] به انسانى که زبان خود را محفوظ نگه دارد، گفته مى شود که زبان خود را عقال کرده است.[۲]عقل به معناى تدّبر، حسن فهم، ادراک و انزجار نیز استعمال شده است.[۳] نتیجه آن که عقل در معناى لغوى، همان عقال کردن و بستن هواى نفس است تا انسان به تمییز حق از باطل و فهم صحیح نایل آید. هم چنین عقل در لغت به معناى علمى است که توسط قوه ى عقل به دست مى آید; یعنى مدرکات قوه ى عاقله. معناى دیگر آن، کارى است که قوه ى نفس انجام مى دهد; یعنى ادراک. این واژه به معناى قوه ى نفس که وظیفه ى ادراک را به عهده دارد، نیز استعمال شده است. هم چنین در معناى عملى که مقدمه ى انجام خیرات و اجتناب از بدى ها است، به کار رفته است
ب. عقل در اصطلاح حکیمان و متکلمان
عقل در اصطلاح حکیمان و متکلمان نیز از معانى مختلفى برخوردار
است :
ـ عقل غریزى: عقل به این معنا، فصل ممیّز انسان از حیوان و وسیله ى کسب علوم نظرى است و همه ى انسان ها نسبت به آن از سهم یک سانى برخوردار نیستند
ـ عقل نظرى: عقل در مقابل عقل عملى، قوه اى است از قواى ادراکى نفس که هست ها و حقایقى را که مربوط به افعال آدمى نیستند، درک مى کند.[۶] عقل نظرى انسان از مراتب چهارگانه ى عقل هیولانى، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل مستفاد تشکیل شده است.[۷] کارکردهاى عقل نظرى عبارتند از: استدلال و استنباط، تعریف و تحدید شىء، ادراک کلیات اعم از تصورات و تصدیقات کلى، تطبیق مفاهیم بر مصادیق، تطبیق کبرى بر
صغرى و تقسیم و تحلیل
ـ عقل عملى: قوه اى از قواى نفس آدمى که بایدها و حقایقى را که مربوط به افعالى آدمى است، درک مى کند.
ـ عقل، بر ادراک معقولات و بر عاقل یعنى ذات موصوف به تعقل و معقولات و مدرکات نیز اطلاق مى شود
ـ عقل در اصطلاح متکلمان، به معناى مشهوراتى است که نزد جمیع یا اکثر انسان ها اشتراک دارد; یعنى قضایاى که واجب القبول اند
ـ عقل به معناى قضایاى یقینى که تشکیل دهنده ى مقدمات برهان اند; اعم از این که آن قضایا بدیهى باشند یا نظرى
ـ عقل جوهرى: موجودى مجرد که ذاتاً و فعلا تجرد دارد
ـ عقل به کلیه ى معلومات و معارفى اطلاق مى شود که از راه هاى عادىِ کسب معرفت و علم یعنى از راه حس و تجربه ـ اعم از حس ظاهرى و حس باطنى و تفکر و استدلال ـ حاصل آمده است; بدین معنا، عقل علاوه بر ادراکات کلى، ادراکات حسى و تجربى را شامل مى شود
ـ عقل هدف ساز: عقلى که هدف نهایى زیستن را مشخص مى کند.
ـ عقلانیت ابزارى: جایگاه یک عقل در شبکه اى از مقاصد و برنامه هایى که انسان را به هدف مى رساند. این مفهوم از عقلانیت کاملا نسبت به ارزش ها خنثى است و از خوب و بد سخن نمى گوید.
جامعه شناسانى چون ماکس وبر، در تبیین نظام سرمایه دارى، از عقلانیت ابزارى در مقابل عقلانیت ذاتى استفاده مى کنند.
ج. عقل در کتاب و سنت
عقل در کتاب و سنت نیز به کار رفته و نسبت به آن سفارش شده است; بنا بر این، دانستن معناى آن نیز لازم است. بى شک، معناى لغوى عقل که حبس و ضبط نفس است، در اکثر موارد قرآنى و روایى مورد توجه قرار گرفته است. و اما در زمینه ى معانى اصطلاحى عقل، صاحب نظران به بحث و گفت و گو پرداخته اند; صدر المتألهین معانى عقل نظرى و عقل عملى و عقل جوهرى را در روایات به عقل نسبت مى دهد.[۱۶] غزالى در «احیاء علوم الدین» عقل را به معناى عقل عاقبت اندیش مى داند;[۱۷] ولى با توجه به این که راه شناخت مفاهیم الفاظ قرآن، تبادر و تفاهم عرفى است و معناى عرف زمان نزول ملاک است پس بى شک نمى توان از عقل قرآنى، عقول اربعه و عقل نظرى را استنباط کرد; زیرا عقل به این معنا در عرف آن زمان نبوده است. با دقت در معانى ده گانه، روشن مى شود که مراد از عقل در مسئله ى رابطه ى عقل و دین، عقل برهانى است که بر قضایاى یقینى مبتنى مى باشد; یعنى آیا معلومات یقینى و برهانى با دین تعارضى دارند؟ و در نتیجه، آیا معلومات غیر یقینى با آموزه هاى دینى یا ایمان دینى تعارض دارند؟ و در این جا عقل به معناى عقلانیت ابزارى و مطلق معلومات بشرى در نظر گرفته شده است. خلاصه ى سخن آن که عقل در این مسئله به معناى عقل استدلال گر، عقل ادراکى، عقل برنامه و برنامه ریز و عقل هدف ساز است.
چیستى دین، وحى و ایمان :
تعاریف مختلف دین در این نوشتار گذشت; مراد ما از دین، مجموعه ى آموزه هایى است که از ناحیه ى خداوند متعال به وسیله ى وحى به پیامبران جهت هدایت انسان ها نازل شده است. آموزه هایى که به دو دسته ى اخبارى و انشایى تقسیم مى شوند; آموزه هاى اخبارى از حقایق حاکى از هست و نیست ها، و آموزه هاى انشایى از حقایق مشتمل بر بایدها و نبایدها تشکیل شده اند.
ایمان همانند امید، مفهومى غیر محسوس و حالتى نفسانى است که با مراجعه به درون، قابلیت درک و توصیف را پیدا مى کند; آن گاه مى توان آن را به صورت علم حصولى توصیف کرد; پس حقیقت ایمان از سنخ علم حضورى است که شخصِ مؤمن، با متعلَق ایمان پیوند بر قرار مى کند. این حقیقتِ ذو مراتب که با عوامل مختلفى افزایش یا کاهش پیدا مى کند،[۱۸] نزد متکلمان و حکماى اسلامى و غربى مورد کاوش جدى قرار گرفته است. ایمان نزد اشعرى، با قلانى و فخر رازى، تصدیقى است که عمل در آن هیچ دخالتى ندارد.[۱۹]در مقابل، معتزله بر این باورند که عمل در معناى ایمان دخالت جدى دارد; بر این اساس، مرتکبان کبایر از دایره ى ایمان خارج اند. متکلمان و حکماى شیعه نیز ایمان را با معرفت معادل و عمل را از حقیقت ایمان خارج دانسته اند و الزام و تصدیق قلبى و اذعان نفسانى را در تعریف ایمان کافى شمرده اند.
جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .
