عنوان :

مقاله گلیم بافی

تعداد صفحات :۵۴

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

از آثار و نوشته های مورّخان و جهانگردان پیداست که بافتن جزو اولین هنرها و صنایع قبیله های پراکنده انسانها بوده است . می توان گفت بافتن پارجه و گلیم تقریباً از یک زمان رواج یافته است . حتی می توان گفت که انسان پیش از آنکه دست به ساختن خانه بزند ، افدام به بافتن کرده است . برای بافتن پارچه از الیاف ظریف تر و برای بافتن گلیم از الیاف ضخیم تر استفاده می شده است .

مقاله حاضر به بررسی گلیم بافی می پردازد. در این مقاله ابتدا تاریخچه گلیم بافی را بیان و در ادامه ابزار گلیم بافی، انواع دار، مراحل شستشوی پشم، تاریخچه رنگرزی، انواع چله کشی، شیوه مهار چله کشی مورد نیازو … را توضیح می دهد.

مهمترین مرحله قبل از بافت ، چله کشی است . بعد از بر پا داشتن دار باید نکات ضروری و مهم را در چله کشی مد نظر داشت . چلهّه مجموعه نخ هائی است که به موازات یکدیگر بر روی دار دوانیده می شود ، پودهای قرار داده شده در همین تارهاست که گلیم را بوجود می آورد و زحمات بافنده به صورت نقش و نگار دلنشین چه از ابریشم ، پشم یا کرک در بدنه تارها گره زده می شود . نخهای چله ( تار) باید به موازات یکدیگر و با فاصله مشخص بر روی دار پیچیده شوند . نخهای پنبه ای معمولی ترین نوع نخ تار هستند که پیچیدگی( تاب) آن قدرت استقامت و کششی تار را زیاد می کند از مشخصات دیگر آن یکدست و یکنواخت بودن نخهای چله ( کلفت و نازک نباشند ) است.

واژه های کلیدی: گلیم بافی، رنگرزی، چله کشی، نخ ها، انواع دار

فهرست مطالب

پیشگفتار : .۴
تقدیر و تشکر :  ۶
مقدمه : . ۷
تاریخچه گلیم بافی :  ۸
ابزار گلیم بافی:  ۹
انواع دار : . ۱۰
تهیه ابریشم چند لایه : . ۱۶
مراحل شستشوی پشم : ۱۷
دندانه کردن پشم : . ۱۸
تاریخچه رنگرزی : . ۲۰
انواع چله کشی :  ۲۷
شیوه مهار چله کشی مورد نیاز :  ۳۰
نونه ای از عکس ها : . ۴۸
نتیجه گیری :  ۵۳
منابع و ماخذ : . ۵۴

منابع و مآخذ:

۱-جلهای عشایر ایران ، انجمن ایران و امریکا ، تهرآن ۱۳۵۴

۲-سیری در صنایع دستی ایران ، جی گلاک و سومی هراموتو گلاک

۳-فرش ایران ، شیرین صور اصرافیل ، تهرآن ۱۳۶۶

۴-مروری بر صنایع دستی صور اصرافیل ، م. حسن بیگی ققنوس ۱۳۶۵

۵-هنر و صهعت قالی در ایران ، منصور ورزی ، تهرآن ۱۳۵۰

۶-هنرهای بومی ( در صنایع دستی باختران ) ، مرکز مردم شناسی و وزارت فرهنگ و آموزش عالی  تهرآن ۱۳۶۳

  مقدمه:

اختلاف شرایط اقلیمی در مناطق مختلف ایران ( کوهستان ، دشت و دمن ، کویر ) عامل تأثیرات و تغییرات در شرایط زندگی است . این تغییرات به نوبه خود تأثیر فراوان در همه مسائل ، آداب و رسوم ، سنن و هنرهای دستی که بافت گلیم نیز یکی از آنهاست دارد . بهتر بگوئیم یکی از عوامل تنوع و گوناگونی بافنهای ایران همین است که اشاره شد . تفاوت فاحش بافت های ایران هر کدام بیانگر خصوصیات بافندگی و محیط بافت است که کاملاً از هم متمایز و قابل تشخیص هستند .

تاریخچه گلیم بافی ( بافت گلیم ) :

از آثار و نوشته های مورّخان و جهانگردان پیداست که بافتن جزو اولین هنرها و صنایع قبیله های پراکنده انسانها بوده است . می توان گفت بافتن پارجه و گلیم تقریباً از یک زمان رواج یافته است . حتی می توان گفت که انسان پیش از آنکه دست به ساختن خانه بزند ، افدام به بافتن کرده است . برای بافتن پارچه از الیاف ظریف تر و برای بافتن گلیم از الیاف ضخیم تر استفاده می شده است .

در سال ۱۹۴۹ در سرزمین روسیه یم قطعه قالی به نام قالی ( پازیریک ) به حال انجماد پیدا شد که مربوط به ۳۵۰ تا ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بوده است و به این ترتیب وجود قالی و گلیم در تمدنهای باستانی فلات ایران ثابت گردید . فرش یادشده دارای ۳۶۰۰ گره متقارن در هر دسیمتر مربع می باشد . نقش آن قالی بیانگر اینست که برای رسیدن به چنین مهارتی در قالی بافی لازم است که بافنده از یک سنت حداقل هزار ساله برخوردار باشد . بدین ترتیب تاریخ پیدایش هنر گلیم بافی و قالی بافی در ایران حدوداً بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد تعیین شد . از آنجائیکه گلیم زودتر از قالی بافته شده تاریخ گلیم بافی به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد عنوان شده است که تاریخ آغاز نساجی است و از وسائل بافتنی که از بهشهر بدست آمده تاریخ آن متعلق به ۶۰۰ سال قبل از میلاد است و نشان می دهد که از موی بز و گوسفند استفاده می شده است ، اما در مورد پارچه مشخص نیست که از همین الیاف استفاده می کردند یا نه . در تپه های سیلک کاشان نمونه بافت پارچه متعلق به ۴۷۰۰ سال پیش بدست آمده است . در حال حاضر گلیم وسیله ای است که بعنوان زیر انداز و پرده در چادرها و محلها عمومی نظیر قهوه خانه ها و نیز در تهیه لوازم زندگی و کار، مانند رختخواب   ( چادرشب) ، سجاده ، خورجین ، جوال دیوارهای چادر ، جل اسب ، پشتی ، سفره و …استفاده می شود . بافت گلیم و استفاده از آن تقریباً در تمام نقاط ایران رایج است .

ابزار گلیم بافی عبارتند از :

دار : که کلاً به دو نوع افقی و عمودی تقسیم می شود .

نخ چله : نخ چله از پنبه با ضخامت های متفاوت است در بعضی از روستاها از پشم برای نخ چله ( تار) استفاده می کنند . شاید به علت سهولت دسترسی پشم و عدم دسترسی به پنبه در بعضی موارد استثنائی نیز از ابریشم استفاده شود .

پشم : پشم مراحل مختلف از چیدن ، شستن ، رشته شدن( ریسیدن ) و رنگرزی را می گذراند و بعد از اتمام این مراحل بعنوان خامه شناخته می شود .

دفتین ( کرکیت ، دفه، شانه) : ابزاری است برای کوبیدن رجهای بافته شده که مورد استفاده قرار می گیرد .

کارد( قلاب) : این ابزار دارای قلاب و تیغه تیزی است که از قلاب آن برای گرفتن تارها و از تیغه آن برای بریدن ریشه ها ( پرز ) استفاده می کنند .

عملکرد های ضروری برای شروع بافت :

رنگرزی : در شهرها متخصصان و در ایلات و عشایر خود بافندگان آنرا انجام می دهند.

چله کشی : سوار کردن نخ ( تار) روی چهار چوب ” دار”  است .

نقشه کشی : در شهرها و آموزشگاها نقشه روی کاغذ مخصوص طرح می شود و از روی نقشه، طرح روی دار پیاده می شود و در ایلات و روستاها خود بافنده طرح را ذهنی روی دار پیاده می کند .

الف) یکی از مهمترین وسائل کار گلیم بافان ” دار” است که در بعضی مناطق کارگاه نیز نامیده می شود. دارهای گلیم بافی هر منطقه بنا بر سنت ها و مقتضیات آن منطقه هستند . عشایر بدلیل کوچ نشین بودن خود و از آنجا که الزام دارند تا ابزار گلیم بافی را همراه با جابجائی ایل و عشیره شان انتقال دهند ، معمولاً از دارهای افقی که براحتی قابل حمل بر پشت اسب و الاغ بوده و همچنین قابل استقرار در محل اسکان است استفاده می کنند اما روستائیان که در محل ثابتی زندگی می کنند بخاطر صر فه جوئی در اشغال از دارهای عمودی بهره می گیرند .

انواع دار :

الف-۱ ) دار افقی :

 این دار شامل چهار چوبی است که معمولاً در ایلات متداول است ، هر گاه که تصمیم به بافت بگیرند ( معمولاً در جائی که ساکن می شوند ) چهار گوشه آن را با میخ به زمین می کوبند و موقع حرکت میخها کنده می شوند و دار قابل انتقال می گردد ، حتی می توانند دو تیر بالایی و پائینی       ( بدون چوبهای پهلوئی ) را روی زمین به چهار میخ بکوبند و چله کشی کنند .

الف-۲) دار عمودی :

این دارها از نوع ابتدائی خود تکامل یافته است که بصورت چهار چوب اکثراً مستطیلی شکل مورد استفاده قرار می گیرند . این دارها همانطور که از اسمش پیداست بطور عمودی بر سطح زمین قرار می گیرند . بطور کلی این دستگا ها از دو عدد چوب صاف و استوانه ای به موازات یکدیگر که بالائی به نام سردار و چوب پائینی به نام زیر دار نامیده می شود و همچنین دو عدد چوب دیگر در طرفین که بنام راست رو ها معروف است تشکیل شده اند . در اکثر این دستگا ها از گوه ، کجو  ( چوب کوجی ) وهاف که هر کدام کار مشخصی را در دار انجام می دهند استفاده شده است .

گوه :

یک قطعه چوب بریده شده به شکل گو نیاست که با فرو کردن به شکاف پائین راست روها و کوبیدن باعث سفت شدن چله ها می شود ،  برای شل نمودن چله ها بر عکس آنها را در جهت بیرون هدایت می کنند .

کجو( کوجی ) :

کوجی چوب استوانه ای است که از دو طرف بر روی راست رو ها می نشیند ، این چوب نخ های چله را تنظیم و تفکیک کرده و از کجی گلیم نیز جلو گیری می کند . به این چوب نیرکی نیز گفته می شود .

هاف :

این چوب نیز استوانه ای و باریکتر از چوب کوجی بوده و بالای آن قرار می گیرد . از هاف که کوتا هتر از کوجی است برای زیر و رو کردن ( پس و پیش کردن ) چله ها که در موقع پود دادن نیاز می باشد استفاده می شود . این دار در جائی ثابت قرار دارد و بدلیل جا گیری کمتر معمولاً در گوشه ای از فضای موجود قرار می گیرد . دار عمودی به چهار نوع تقسیم می شود :

الف -۲-۱ ) دار ثابت :

در ساختمان این دار ، محلی برای حرکت بافت نیست و بافنده خود ، بوسیله نردبانهائی که به دو طرف دار بسته شده اند و به بالا می روند تغییر جا می دهد . دار ثابت از ابتدائی ترین انواع دار است. در این نوع گلیم به اندازه کادر داخلی دار بافته می شود .

الف-۲-۲) دار تبریزی :

این نوع دار متداول ترین نوع دار عمودی است ، در کار کردن بافنده تغییر جا نمی دهد . دو چوب تحتانی ( زیر دار ) و فوقانی ( سردار ) دارد. سردار بوسیله پیچ و مهره قابل حرکت است . در موقع ضروری دار شل می شود و پس از بر گرداندن قسمت بافته شده به پشت دو باره دار محکم می گردد . با این دار می توان دو برابر اندازه آن بافت . در حال حاضر این دارها با پیچ و مهره و به صورت آهنی ساخته می شوند . دارها ی کوچک را می توان تمام فلزی ساخت امّا دارهای بزرگ به دلیل سنگینی اشکال در حملو نقل و همچنین کنترل ایست آن همچنان از چوب ساخته می شوند .

الف-۲-۳) : دار گردان :

در این نوع دار ، نخ به سردار و زیر دار پیچیده می شود و از شروع بافت به تدریج از سردار باز و بافته می شود سپس به زیر دار بر می گردد . با این نوع دار می توان طول تارها ، در نتیجه طول گلیم را به هر مقدار که می توان رساند ، در این روش بافت آنچه بافته شده است بدلیل پیچیده بودن قابل روءیت نیست و بعد از اتمام کار بافته از دار باز می شود و قابل روءیت است .

الف-۲-۴) دار عمودی فندک دار :

در این نوع دار به جای آنکه تارها روی چوب سردار کشیده شود ، روی استوانه چوبی یا فلزی که به موازات چوب سردار و کمی پائین تر از آن قرار دارد و به ” فندک ” معروف است ، پیچیده می شود فاصله چوب سردار و فندک بوسیله دو عدد پیچ و مهره بلند به یک اندازه  تنظیم می شود . پس از آنکه مقداری از گلیم بافته شد ، با پیچاندن مهره طول پیچ را بلند می کنند و از این طریق فاصله بین فندک و چوب سردار بیشتر می شود و چله ها آزادتر شده و پائین کشیده می شوند . به این ترتیب قسمت بافته شده به پشت دار منتقل می گردد . بعد از عمل پائینکشی گلیم ، بار دیگر طول پیچ را کو تاه کرده و فاصله بین فندک و چوب سردار را کم می کنند . دار عمودی فندک دار بیشتر در نواحی غربی ایران ، از جمله همدان و نواحی اطراف این شهر و آذر بایجان غربی استفاده       می شود.

اصولی که باید در ساخت و نصب دار به آن توجه کرد عبارتند از :

الف) اگر دار از نوع فلزی باشد نباید هیچگونه تیزی در سردار و زیر دار وجود داشته باشد که باعث پاره شدن تار می گردد و در صورت امکان ابتدا ضد زنگ زده و سپس رنگ شود .

ب) تیرک های دار باید کا ملاً محکم باشند و در عین حال هر دو چوب مقابل ، موازی هم و عمود بر چوب پهلوئی باشند ( سدار و زیردار موازی یکدیگر باشند ) و خلاصه ، شکل مربع مستطیل کامل تشکیل دهند .

 ج) پیچ ها بهتر است با روغن یا گریس روان شوند .

د) اگر نیمکت جلوی دار نصب می شود باید فاصله آن از دار به نحوی باشد که بافنده بتواند هنگام بافت راحت بنشیند و یا حرکت کند .

و) قبل از چله کشی باید سمت راست و چپ دار از نظر ارتفاع تنظیم شده و هم اندازه باشند و امکان شل و سفت شدن در چوب بالائی ( سردار) باشد که بعد از بافتن در این سمت دار بتوان بافته را پشت برگرداند .

ب- نخ و نخ تاب و طریقه آنها

تعریف نخ : رشته باریکی که از ریسیدن و به هم تابیدن الیاف بدست می آید ، نخ نامیده       می شود . از انواع نخ برای بافت فرش ، گلیم ، جاجیم و همچنین در کارخانه های نساجی استفاده می شود . نخ از مواد لازم در گلیم بافی است و از لحاظ جنس و موارد مصرف و قطر دارای انواع گوناگونی است .

 نخ ها مورد مصرف در صنعت گلیم بافی عبارتند از :

نخ پنبه ای : این نوع نخ از الیاف غوزک پنبه بدست می آید و بصورت دستی یا ماشینی متناسب با نیاز و موارد مصرف ، چند لا و برای استفاده نخ چله ، پود ضخیم و پود نازک تهیه می شود .

نخ ابریشمی : این نوع نخ نیز یکی از مواد مورد نیاز برای استفاده در پرزو تار قالی به شمار می رود . نخ ابریشمی از پیله کرم ابریشم بدست می ۀید و بدلیل ظرافت و استحکام فوق العاده ای که دارد یکی از مهمترین و گرانبها ترین الیاف در صنعت قالی بافی است . نخ ابریشمی برای چله کشی قالی ها و گلیم های بسیار ظریف ( از ۶۰ رج به بالا ) ، قالی و گلیم های تمام ابریشمی و یا گل ابریشمی مورد استفاده قرار می گیرد . الیاف ابریشمی که برای پرز قالی و گره زدن بکار می رود . نسبت به الیاف ابریشمی ، که برای چله کشی استفاده می شود ، کم تاب است و متناسب با نمره متریک خامه بکار برده می شود . نخ ابریشمی به سه دسته تقسیم    می شود:

۱-۲-ابریشم خام : از پیله ابریشم گرفته و بوسیله چرخ دستی یا ماشینی مخصوص به نخ ابریشم تبدیل می شود .

۲-۲- ابریشم گلچین : پس مانده پیله ابریشم است که از باقیمانده پیله ( الیاف بریده شده ) بدست می آید .

۳-۲- ابریشم پخته : در این نوع ابریشم نخست حالت چسبندگی آن را ار بین می برند ، این چسبندگی بوسیله ماده ای بنام سرازین بوجود می آید و این کار را با پختن ابریشم انجام می دهند . قبل از مورد استفاده قرار گرفتن نخ ابریشم در بافت فرش و گلیم و بعد از گرفتن ماده سرازین آن باید اعمال نیز بر روی آن صورت گیرد .

الف – نقادی:

در این مرحله کلاف ابریشم خام را باز نموده و آنرا بوسیله چرخ به نخ ابریشم تبدیل می کنند .

ب- کوبی :

 تهیه ابریشم چند لا به منظور مصرف در گلیم های مختلف

ج- تحویلی :

بالا بردن تعداد لای کلاف ابریشمی که فبلا بوسیله ، کوبی کاری آماده شده است . بطور کلی ابریشم نسبت به پشم از دوام و مقاومت بیشتری برخوردار است بطور کلی که تا درجه حرارت ۱۴۰ درجه مقاومت کرده و در برابر مواد قلیائی نیز مقاومت بیشتری از پشم نشان می دهد ، بنا براین عمر الیاف ابریشمی طولانی تر است .

واحد اندازه گیری نخ ابریشم درم یا سنگ است که هر ۲۰۰درم برابر ۳کیلو گرم برابر ۱۰۰ مثقال است . واحد اندازه گیری نخ ابریشم دنیر است . دنیر مساوی است با هر ۹۰۰۰ متر لیف بر حسب گرم .

۱- نخ پشمی :

این نخ که از ریسیدن الیاف پشم گوسفند بدست می آید ، متداولترین انواع نخ در صنعت گلیم بافی است . نخ پشمی به سه دسته تقسیم می شود :

۱-۳- پشم معمولی – که برای بافت گلیم و فرشهای درشت بافت از آن استفاده می شود .

۲-۳-کرک – که نرمتر و ظریف تر از پشم معمولی بوده و از الیاف روی پوست بدن شتر یا زیر موی بز به دست می آید از الیاف زیر بغل و زیر گردن گوسفند نیز برای تهیه کرک استفاده می شود.

۳-۳ مرینوس – نوعی پشم است که دارای الیاف بلند بوده و بر روی پوست گوسفند نژاد مرینوس روییده و مورد استفاده قرار می گیرد . پشم معمولی ، کرک و مرینوس از لحاظ جنس ، رنگ پذیری و سایر خواص فیزیکی و جعد ، استحکام ، طول الیاف ، نرمی ، شفافیت ، حالت ارتجاعی ، ظرافت و رنگ است . شایان ذکر است که کیفیت پشم به عواملی مانند آب و هوا ، نوع تغذیه گوسفند ، سن گوسفند ، نقاط مختلف بدن گوسفند ، فصل چیدن پشم ( چره کردن ) تفاوت پشم گوسفند زنده یا دباغی شده ، تعداد دفعات چیدن پشم و نژاد گوسفند بستگی دارد .

همچنین اگر مدت نگهداری پشم طولانی شود ، تا حدی خواص طبیعی خود را از دست می دهد و حالت چین ، جعد و در خشندگی ، شفافیت ، چربی و رطوبت آن کاهش یافته و رنگ آن کدر شده و حالت شکنندگی پیدا کرده و کم دوام می شود . گلیمی که با نخ حاصل از ریسیدن اینگونه پشم ها بافته شود ، زیر پا نرمی و استحکام لازم را ندارد .

۲- نخ مصنوعی :

پشم یا بقیه الیاف پروتئینی که بصورت مصنوعی ساخته و به بازار عرضه می شوند ، جزو نخهای مصنوعی بشمار می روند . بدیهی است که اینگونه الیاف از لحاظ ظرافت ، لطافت و دوام ، رنگ پذیری و سایر ویژگیها شباهتی به پشم ندارند و برای گلیم بافی و قالی بافی مناسب نیستند زیرا گرما و سر ما بر این گونه الیاف اثر گذاشته و حالت خود را از دست می دهند .

مراحل شستشوی پشم :

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .