عنوان :

پایان نامه بررسی مقایسه ای ویژگی های خانوادگی زنان روسپی و زنان غیرروسپی

تعداد صفحات :۲۱۱

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

خانواده به عنوان کوچکترین واحد اجتماعی اساس تشکیل جامعه و حفظ عواطف انسانی است، یکی از عوامل مؤثر در رفتار فرد خانواده می‌باشد. در یک خانواده شکل کار و طرز ارتباطی اعضای خانواده به گونه‌ای است که محیط خانواده را برای تأمین احتیاجات اساسی اعضا چه در زمینه جسمانی و چه روانی مساعد می‌سازد، اساساً یکی از کارکردهای خانواده اجتماعی کردن طفل و تعلیم و تربیت وی می‌باشد و هر گونه نارسایی در کارکرد خانواده تأثیرات نامطلوبی در بهنجار نمودن فرزندان می‌گذارد. در زمانی که فروپاشی خانواده به عنوان نهاد اولیه و پایدار تربیت روز به روز افزایش می‌یابد و طبق پیش‌بینی‌های انجام شده از جانب سازمان بهداشت جهانی احتمال داده می‌شود که در طلیعه هزاره سوم پنجاه درصد از کودکان در خانواده‌هایی تک والد و بی‌سرپرست به سر می‌برند و نرخ طلاق هفت برابر افزایش می‌یابد و در زمانی که شیوع اختلالات و ناهنجاری‌های روانی و رفتاری از نظر همه‌گیرشناسی روز به روز فزونی می‌یابد در چنین زمانی تنها کلید حل این بحران اصلاح خانواده و تربیت و بازگشت به کانون خانواده می‌باشد .
تحقیقات زیادی گویای این واقعیت است که در پس بسیاری از انحرافات رفتاری از جمله پدیده روسپیگری به عنوان یک انحراف جنسی، کانون خانواده متلاشی است لذا خانواده باید هر چه بیشتر مورد توجه قرار گرفته و تلاش شود تا از بروز مشکلات در خانواده جلوگیری به عمل آید.
روسپیگری به عنوان یک پدیده اجتماعی معلول تعاملهای ناسازگار بین اعضای خانواده است. پیامدهای سوء روسپیگری نه تنها بر پیکر جامعه بلکه برخانواده و تمام کسانی که به نوعی با خانواده در ارتباط می‌باشند اثر منفی می‌گذارد. یافته‌های متعدد نشان داده است که در جوامع مختلف آمار روسپیگری به ویژه در چند سال اخیر در حال افزایش است. در کشور ما فقط در سال ۱۳۸۱ از تعداد ۵۷۸۹ نفر زندانی زن ۱۲۵۸ (یعنی حدود ۲۰ درصد) نفر آنها به جرم اعمال منافی عفت و عمومی عمدتاً برای جرائم روسپیگری زندانی شده‌اند. از آنجایی که طیف عظیمی از جامعه ما را قشر جوان تشکیل می‌دهد پرداختن به مسائل و مشکلات مربوط به این قشر تأثیر زیادی در باروری و شکوفایی نسل آینده جامعه خواهد داشت.
اکثر تحقیقات در خصوص روسپیان منابع خارجی می‌باشد و پژوهشها و مطالعاتی که در داخل کشور در زمینه پدیده روسپیگری انجام شده است بیشتر به سبب‌شناسی این معضل پرداخته‌اند و کم به رابطه درون خانوادگی و محیط خانواده که کانون رشد و پرورش انسان است پرداخته می‌شود. لذا در این پژوهش سعی شده از زاویه‌ای دیگر به پدیده روسپیگری نگریسته و عوامل خانوادگی از یک منظر ارتباطی و تعاملی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است و نکته قابل توجه اینکه عوامل خانوادگی از دیدگاه زنان روسپی و غیر روسپی سنجیده می‌شود که در جای خود حائز اهمیت می‌باشد. اصولاً برای پیشگیری از فروپاشی شناسایی عوامل مؤثر بر کارکرد خانواده نقش مهمی در تدوین برنامه‌ها و سیاستها برای پیشگیری از افزایش پدیده روسپیگری خواهد داشت.
با توجه به اینکه روش تحقیق در پژوهش حاضراز نوع علی مقایسه‌ای است جامعه آماری مورد نظر دارای دو قسمت می‌باشد الف) زنان روسپی ب) زنان غیرروسپی.
جامعه آماری زنان روسپی تمامی زنان روسپی که در پاییز ۸۴ در زندان اوین تهران، بند زنان به سر می‌برند، تشکیل می‌دهد و جامعه آماری زنان به عنوان گروه کنترل با یکسان در نظر گرفتن متغیرهایی چون سن، طبقه اجتماعی خانواده و … انتخاب شدند که نحوه انتخاب آنها در قسمت نمونه‌گیری ذکر می‌شود.
زنانی روسپی در فرایند زندگی خانوادگی خود به کرات قبح شکنی و اذیت و آزار را تجربه کرده اند . زیرا که جمعی از آنها در دوران کودکی و نوجوانی مورد سوء استفاده جنسی قرار گرفته اند و بسیاری دیگر نیز شاهد انواع رفتارهای نابهنجار و سایر انحرافات اعضای خانواده خود بوده اند . اما به نظر می رسد که برای این زنان مشاهده قبح شکنی را پایانی نیست . زیرا که در محلۀ خود نیز همواره با اعتیاد ، فحشا و پخش مواد مخدر روبرو بوده اند ( پایگاه اجتماعی اقتصادی پایین ) . پیداست که تجارب حاصل از زندگی خانوادگی ، یادگیری ها و تخمینی که فرد از رویدادهای زندگی آتی خود می زند ، عناصر تعیین کننده ای در پیدا کردن راه زندگی است.
تعارضات و خشونت های خانوادگی با ایجاد فضای نامناسب و متشنج در نهاد خانواده که در انتقال ارزشها و هنجارهای اجتماعی نقش بسزایی دارد باعث می شود تا رشد اجتماعی فرزندان به تاخیر بیافتد . زیرا رشد اجتماعی مهمترین جنبه ای است که در پرتو روابط مختل خانوادگی آسیب می بیند . خشونت های خانگی بستری مناسب برای شکل گیری و گسترش رفتارهای ناسازگارانه اجتماعی و درک و شناخت ضعیف از موقعیت های بین فردی است ، در خانواده ای که والدین با یکدیگر و با فرزندان خود سر سازگاری ندارند و سوء تفاهم و بدبینی بر فضای خانواده حکمفرماست ، توانایی و ظرفیت حفظ و حراست فرزند و توجه به نیازها و خواسته های او کم می شود . دختر نوجوان در چنین فضایی دائما احساس بی ارزشی و ناامنی می کند و از این رو احتمال فرار او از چنین شرایطی و روی آوردن به گروههای کجرو که تعداد آنها در شهرهای بزرگ کم هم نیست ، بیشتر می شود.
از طرفی وقتی والدین نتوانند رابطه متعادل و مطلوبی با دختران و یا همسران با زنان خود برقرار نمایند نوجوان در گزینش الگو جهت همانند سازی دچار ابهام و سرگشتگی می شود و در ارتباط شخصی خود با دیگران احساس نا امنی می کند چرا که والدین مهمترین منبع شکل گیری احساس خود ارزشمندی در فرزندان هستند و لذا نوجوانان طرد شده از سوی والدین بالطبع به طرد خود می پردازند و احساس بی ارزشی می کنند چرا که یکی از مسائل مهم برای دختران نوجوان این است که او خودش را چطور می بیند چه تصوری از خویشتن دارد و نسبت به قضاوت دیگران درباره خودش چه احساسی دارد . به عبارت دیگر در میان عوامل مختلف نقش روابط والدین و شیوه های برخورد آنان با فرزندان و نابسامانی الگوهای تعاملی خانواده در تصمیم نوجوانان برای ترک منزل و گرایش به روسپیگری عمده بوده است . از این رو بسیاری از این زنان به دلیل شرایط نامساعد خانوادگی نمی توانند از احساس خود ارزشمندی و اعتماد به نفش مناسبی برخوردار باشند. در چنین شرایطی این زنان دیگر قادر نخواهند بود تا پیوندی شایسته با افراد بهنجار داشته باشند چرا که پذیرش اجتماعی نیافته اند . این عدم پذیرش به تدریج موجب شکل گیری شخصیتی نابهنجار شده و احتمال حرکت وی به سمت رفتارهای غیر اخلاقی را افزایش می دهد . همچنین درگیر شدن در فعالیت های بزهکارانه باعث می شود تا این زنان نسبت به هویت و موجودیت خویش با مسائل ناگوار و حادتری روبرو شوند . اضطراب شان بیشتر و دشمنی شان قویتر می گردد . در نتیجه احتمال بازگشت آنان به وضعیت قبلی نیز ضعیف تر می شود.
نیمی از این زنان روسپی قبل و بعد از گرایش به روسپیگری سابقه مصرف مواد مخدر داشتند . داشتن والدین معتاد در بین زنان روسپی ۵/۴ برابر بیشتر از زنان غیر روسپی بود . احتمال از هم گسیختگی خانواده در بین زنان روسپی ۵/۲ برابر زنان غیر روسپی بود . این از هم گسیختگی با غیبت یک یا هر دو والد باعث شده تا زنان روسپی فاقد یک الگوی نقش مناسب و یکپارچه در خانواده باشند . کنترل و نظارت ضعیف والدینی بر روی زنان روسپی در دوران کودکی و نوجوانی آزار و اذیت و اعمال خشونت در خانواده و نیز سکونت در محله های فقیر و پایین شهر همگی مستعد کننده و بستر ساز گرایش این زنان به سمت روسپیگری بوده است چندانکه داده های آماری این تحقیق همگی موید این گفته هاست.
واژه های کلیدی: زنان روسپی یا فاحشه، معتاد، زندان، اعتقادات مذهبی، خانواده، طلاق، کنترل و نظارت

فهرست مطالب

چکیده
فصل اول- کلیات
مقدمه ۲
بیان مسأله ۵
ضرورت و اهمیت تحقیق ۸
اهداف تحقیق ۱۰
فصل دوم- ادبیات موضوع
گفتار یکم- خانواده ۱۲
تعریف خانواده ۱۴
اهمیت خانواده ۱۶
گفتار دوم – آسیبهای خانواده ۱۹
اختلاف خانوادگی ۲۲
خشونت خانوادگی ۲۴
تجاوز جنسی علیه زنان ۲۶
تجاوز جنسی علیه کودکان ۲۹
فقر و انحرافات اجتماعی ۳۰
طلاق و انحراف ۳۶
اثرات اعتیاد والدین بر فرزندان ۴۲
بزهکاری یکی از افراد خانواده ۴۴
گفتار سوم- روسپیگری ۴۶
تعریف فحشا و روسپیگری ۴۶
الف) بررسی تاریخچه روسپیگری در ملل ابتدایی ۴۸
ب) بررسی تاریخچه روسپیگری در ایران ۵۴
یافته‌هایی از اولین همایش ملی آسیب‌های اجتماعی ایران در چهارچوب مسأله روسپیگری ۵۷
گفتار چهارم- مبانی نظری ۶۱
مقدمه ۶۱
الف) تئوریهای جامعه‌شناسی ۶۳
نظریه کنترل ۶۳
هیرشی و نظریه علقه اجتماعی ۶۴
ساترلند و پیوند افتراقی ۶۸
نی و نظریه روابط خانوادگی ۷۲
تئوری کنترل متعادل ۷۶
خانواده و تئوری ارتباطات نسبی ۷۷
ثورن بری و نظریه تکاملی ۸۰
نظریه یادگیری اجتماعی بندورا ۸۴
نظریه دین و مذهب ۸۵
تئوری امیل دورکیم ۸۷
نظریه مارکس ۸۸
ب) تئوریهای روانشناسی ۸۹
تئوری سالیوان ۸۹
تئوری واکنش به رویدادهای آزاردهنده برکوتیز ۹۰
روان‌شناسی فانون (Fanon) 90
نظریه درماندگی آموخته شده ۹۱
چارچوب نظری تحقیق ۹۲
مدل نظری تحقیق ۹۴
مروری بر تحقیقات ۹۵
فرضیه های پژوهش ۱۰۴
فصل سوم- روش‌شناسی پژوهش
مقدمه ۱۰۶
روش تحقیق ۱۰۷
روش جمع‌آوری اطلاعات ۱۰۸
جامعه آماری ۱۰۹
روش نمونه‌گیری و تعیین حجم نمونه ۱۱۰
تعریف مفاهیم تحقیق ۱۱۱
سطح سنجش متغیرها ۱۱۷
روایی و پایایی ابزار اندازه‌گیری ۱۱۹
فصل چهارم – تجزیه و تحلیل داده ها
۴-۱- جداول توصیفی ۱۲۲
۴-۲- جداول تبیینی و آزمون فرضیات ۱۳۳
فصل پنجم – نتایج و پیشنهادات
۵-۱- نتایج توصیفی ۱۴۳
۵-۲- نتایج تبیینی ۱۴۵
بحث و نتیجه گیری ۱۶۲
پیشنهادات ۱۶۷
محدودیت های پژوهش ۱۶۹
منابع و ماخذ ۱۷۰
پیوست
پرسشنامه

فهرست منابع

منابع فارسی:
– آزاد ارمکی ، نقی ، بررسی مسائل اجتماعی ایران ، چاپ اول ، تهران : موسسه نشر جهاد ، ۱۳۷۷٫
– آقا بخشی ، حبیب الله ، اعتیاد و آسیب شناسی خانواده ، انتشارات : دانش آفرین، ۱۳۷۹ .
– آقا بیگلوئی عباس ، رسول زاده طباطبایی کاظم ، موسوی چلک حسن ، کودک آزاری ، انتشارات : آوند دانش ، ۱۳۸۰٫
– ابوینا عمران ، فرحناز ، بررسی تاریخی جرائم جنسی از دوران باستان تا کنون، تهران : انتشارات رنگارنگ ، ۱۳۸۱٫
– احدی ، حسن ، بررسی علل اختلالات رفتاری نوجوانان و جوانان با تاکید بر دزدی و انحرافات جنسی ، تهران : معاونت فرهنگی اجتماعی نخست وزیری ، ۱۳۵۶٫
– احمدی احمد ، روانشناسی نوجوانان و جوانان ، نشر نخستین ، چاپ هفتم ، ۱۳۷۷٫
– احمدی ، علی اصغر ، تحلیلی تربیتی بر روابط دختر و پسر در ایران ، تهران : انجمن اولیا و مربیان جمهوری اسلامی ایران ، ۱۳۷۵٫
– اسد بیگی ، حسین ، بزهکاری دختران ، تهران : دفتر آسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور ، ۱۳۸۱٫
– اکبر زاده ، علی ، وضعیت روسپیگری در آمریکا ، تهران : دفتر آسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور ، ۱۳۸۱٫
– اعزازی ، شهلا ، جامعه شناسی خانواده با تأکید بر نقش ، ساختار و کارکرد خانواده در دوران معاصر ، تهران : انتشارات روشنگران و مطالعات زنان ، ۱۳۸۰٫
– اقلیما ، مصطفی ، دلایل بازگشت دختران به مراکز نگهداری بهزیستی ، تهران : نشر سازمان بهزیستی کشور ، ۱۳۸۲٫
– انجمن جامعه شناسی ایران ، خلاصه مقالات اولین همایش ملی آسیب های اجتماعی در ایران : روسپیگری ، کودکان خیابانی و تکدی ، تهران : انتشارات آگاه ، ۱۳۸۳٫
– ایران نژاد پاریزی ، مهدی ، روشهایی پزوهش در علوم اجتماعی ، تهران : نشر مدیران ، ۱۳۷۸٫
– بنجامین ، ساموئل گرین وید ، ایران و ایرانیان ( عصر ناصرالدین شاه ) تهران : نشر جاویدان ، ۱۳۴۴٫
– بندورا ، آ ، نظریه یادگیری اجتماعی ، ترجمه فرهاد ماهر ، تهران : نشر راهگشا، ۱۳۷۲٫
– بهبودی ، مسعود ، مقایسه سبک اسناد علی زنان ویژه ( روسپی) بازداشت شده با زنان عادی ، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبایی ، ۱۳۷۸٫
– بوشارلاژاک ، کودکان دژمقشی ، ترجمه محمد رضا شجاع ، انتشارات آستان قدس رضوی ، چاپ چهارم ، ۱۳۶۸٫
– بیرو ، آلن ، فرهنگ علوم اجتماعی ، ترجمه باقر ساروخانی ، تهران : انتشارات کیهان ، ۱۳۷۰٫
– تابیر ، بچه های مطلق ، ترجمه پوراندخت تمدن ، انتشارات روشنگران ، چاپ اول، ۱۳۶۹٫
– پیکرستان ، عباس ، پایان نامه کارشناسی ارشد مشاوره ، دانشگاه تربیت معلم تهران ، ۱۳۸۰٫
– توسلی ، غلامعباسی ، نظریه های جامعه شناسی ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، ۱۳۸۰٫
– حجتی ، محمد باقر ، اسلام و تعلیم و تربیت ، تهران : نشر فرهنگ اسلامی ، ۱۳۶۶٫
– حیدری ، بهاره ، فحشا بخشی از اقتصاد غیر رسمی ، ماهنامه سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی ، لوموند دیپلوماتیک ، ۱۳۸۱٫
– دفتر آمار و رایانه سازمان زندانها ، تیر ۱۳۸۱٫
– دواس ، دی ای ، پیمایش در پژوهشهای اجتماعی ، ترجمۀ هوشنگ نایبی ، چاپ دوم ، تهران : نشر نی ، ۱۳۸۱٫
– دورانت ، ویل A ، مشرق زمین گاهواره تمدن ، ترجمه احمد آرام ، جلد اول ، تهران : اقبال ، ۱۳۴۳٫
– دورانت ، ویل B ، تمدن اسلامی ، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده ، جلد ۱۱ ، تهران : اقبال ۱۳۴۳ .
– رادمهر ، محبوبه ، بررسی علل روسپیگری در مرکز بازپروری شفق ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه علوم بهزیستی ، ۱۳۷۷٫
– رئیس دانا ، فریبرز ، بررسیهایی در آسیب شناسی اجتماعی ایران ، تهران : انتشارات سازمان بهزیستی کشور ، ۱۳۸۰٫
– رسول زاده طباطبایی و همکاران ، بررسی مقایسه ای خصوصیات روانشناختی زنان ویژه با زنان عادی ، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی شماره ۵ ، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی ، پاییز ۱۳۸۱٫
– رفیع پور ، فرامرز ، آنومی یا آشفتگی اجتماعی ، تهران : نشر سروش ، ۱۳۷۸٫
– رفیع پور ، فرامرز ، کند و کاوها و پنداشته ها ، چاپ یازدهم ، تهران : نشر شرکت سهامی انتشار ، ۱۳۸۰٫
– ساروخانی ، باقر ، طلاق ( پژوهشی در شناخت واقعیت و عوامل آن ) ، انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۷۲٫
– ساروخانی ، باقر ، مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده ، تهران : انتشارات سروش ، ۱۳۷۰٫
– ساروخانی ، باقر ، روشهای تحقیق در علوم اجتماعی ، جلد دوم ، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، ۱۳۷۰٫
– ستوده ، هدایت الله ، آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انحرافات اجتماعی ، تهران : دانشگاه تربیت معلم ، ۱۳۷۹٫
– سخاوت ، جعفر ، جامعه شناسی انحرافات اجتماعی ، چاپ چهارم ، تهران : نشر دانشگاه پیام نور ، ۱۳۷۷٫
– سرایی ، حسن ، مقدمه ای بر نمونه گیری در تحقیق ، تهران : نشر سمت ، ۱۳۷۲٫
– سرمد ، زهره ، عباس بازرگان و الهه حجازی ، روشهای پژوهش در علوم رفتاری ، تهران : نشر آگنه ، ۱۳۷۶٫
– سیف و سوسن تئوریهای نوجوانی ، انتشارات آیینه ادراک ، ۱۳۷۹٫
– شاهسار ، محمد حسین ، عوامل فحشا در ایران و جرائم ناشی از آن ، کارشناسی ارشد ( حقوق جزا و جرم شناسی ) دانشگاه شهید بهشتی ، ۱۳۵۴٫
– شامبیاتی ، هوشنگ ، بزهکاری اطفال و نوجوانان ، چاپ ششم ، انتشارات ویستار ، ۱۳۷۵٫
– شریفی ، حسن پاشا ، اصول روان سنجی و روان آزمایی ، چاپ سوم ، تهران : نشر رشد ، ۱۳۷۴٫
– شعاری نژاد ، علی اکبر ، روانشناسی عمومی ، تهران ، دانشگاه سپاهیان انقلابی ایران ، ۱۳۵۴٫
– شیخاوندی ، داور ، جامعه شناسی انحرافات ، چاپ سوم ، کناباد : نشر مرندیز ، ۱۳۷۳٫
– صدیق سروستانی ، رحمت الله ، آسیب شناسی اجتماعی ( جامعه شناسی انحرافات اجتماعی ) ، تهران : انتشارات آن ، ۱۳۸۳٫
– صدیق سروستانی ، رحمت الله ، فاصله فروماندگی تا فرومایگی ( نگرش جامعه شناختی به ویژگیها و وضعیت زنان و دختران آسیب دیده اجتماعی در مراکز بازپروری) ، شورای پژوهش دانشگاه تهران ، ۱۳۷۲٫
– عادلیان رأسی ، حمیده بررسی عوامل خانوادگی مؤثر بر روسپیگری بین زنان ۳۵-۱۵ سال مرکز بازپروری حریت مشهد ، کارشناسی مددکاری ، دانشگاه علوم بهزیستی، ۱۳۷۷٫
– علیایی زند ، شهین ، بررسی عوامل مؤثر در گرایش به روسپیگری تهران : سازمان بهزیستی کشور ، دفتر آموزش و پژوهش طرح کاربردی ، ۱۳۶۹٫
– فارلی ، ملیسا ، روسپی گری : امری مسلم بر تجاوز به حقوق بشر ، ترجمه دکتر مهدیس کام کار ، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی شماره ۵ ، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی ، پاییز ۱۳۸۱٫
– فرجاد ، محمد حسین ، آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انجرافات اجتماعی ، انتشارات بدر ، ۱۳۷۸٫
– فرجاد ، محمد حسین ، بررسی مسائل اجتماعی ایران ، انتشارات اساطیر ، ۱۳۷۷٫
– فرمانفرمانیان ، ستاره ، روسپیگری در شهر تهران ، انتشارات آموزشگاه عالمی خدمات اجتماعی ، چاپ دوم ، ۱۳۴۹٫
– فرمهینی فراهانی ، محسن ، فرهنگ توصیفی علوم تربیتی ، تهران ، نشر اسرار دانش ، ۱۳۷۸٫
– قائمی ، علی ، آسیب ها و عوارض اجتماعی ، ریشه یابی ، پیشگیری ، درمانی ، انتشارات خردمند ، ۱۳۷۷٫
– قائمی ، علی ، کودک و خانواده نابسامان ، انتشارات سازمان اولیاء و مربیان ، ۱۳۷۱٫
– قاسم زاده ، فاطمه ، آری گفتن به نیازهای کودکان ، چاپ دوم ، نشر دنیای مادر ، ۱۳۸۰٫
– کامرانی فکور ، شهربانو ، بررسی مقایسه ای خصوصیات روانشنانسی زنان ویژه با زنان عادی ، دانشگاه تربیت مدرس ، تهران ۱۳۸۱٫
– کرلینجر ، فرد . ان ، مبانی پژوهش در علوم رفتاری ، مترجمین حسن پاشا شریفی و جعفر نجفی زند ، تهران : موسسه انتشارات آوای نور ، ۱۳۷۶٫
– کیوی ، ریمون ، کامپنهود لوک وان ، روش تحقیق در علوم اجتماعی ، انتشارات دیبا ، ۱۳۷۹٫
– کی نیا ، مهدی ، روانشناسی جنایی ، تهران : رشد ، ۱۳۷۴٫
– گیدنز آنتونی ، جامعه شناسی ، ترجمه منوچهر صبوری ، نشر نی ، ۱۳۷۳٫
– مجله اصلاح و تربیت ، عوامل موثر بر گسترش فحشا ، سازمان زندانها ، شماره ۱۱ ، ۱۳۸۱٫
– محسنی ، منوچهر ، مقدمات جامعه شناسی ، انتشارات دوران ، ۱۳۷۹٫
– محمد نبی ، مریم ، بررسی علل انحرافات زنان ، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته پژوهشگری ، دانشگاه شهید بهشتی ، ۱۳۸۰٫
– موسوی حسن ، بررسی وضعیت اجتماعی ، روانی و زیستی زنان آسیب دیده اجتماعی سازمان بهزیستی کشور ، تهران ۱۳۷۵٫
– موسوی نژاد ، ابراهیم ، استاندارد خدمات بهزیستی برای زنان ویژه ، سازمان بهزیستی کشور ، ۱۳۷۷٫
– مرکز آمار ایران ، سالنامه آماری ایران ، تهران : نشر مرکز آمار ایران ، ۱۳۸۱٫
– میلر ، دلبرت ، راهنمای سنجشی و پژوهشهای اجتماعی ، ترجمه هوشنگ یابی ، چاپ اول ، تهران : نشر نی ، ۱۳۸۰
– مینوچین سالوادور ، فیشمن اچ چارلز ، فنون خانواده درمانی ، ترجمه فرشاد بهادری – فرح سیا ، تهران : نشر رشد ، ۱۳۸۱٫
– نادری ، عزت الله ، مریم سیف نراقی ، سنجش و اندازه گیری و بنیادهای تحلیلی ابزارهای آن در علوم تربیتی و روانشناسی ، تهران : نشر معین ، ۱۳۷۱٫
– نوابی نژاد شکوه ، رفتارهای بهنجار سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار ، ۱۳۷۵٫
– نیازی ، یعقوب ، بررسی مقایسه ای ویژگیهای فردی و الگوهای تعاملی خانواده دختران فراری و غیر فراری ، استاد راهنما : تقی دوست قرین ، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مدد کاری اجتماعی ، تهران ، ۱۳۸۲٫
– هومن ، حیدر علی ، شناخت روش علمی در علوم رفتاری : پایه های پژوهش ، چاپ چهارم ، تهران : نشر پارسا ، ۱۳۸۰٫
– واحدی ، قدرت الله ، طلاق ، تهران : آسیا ، ۱۳۴۶٫

منابع لاتین:

– Hirchi , Travis . (1969) “causes of Delinquency “. Berkeley : university of California press.
– Howe David . (1995).” Attachment theory for social work practice”. London : university of east anjlia Norwich , the machmilan press.
– kratcoki peter C. and Lucille Dunn kratcouski (1990) juvenile Delinquency” (third Edition). Kent state university . newyorl. The hall press.
– Nye . Ivan F.(1958). “Family Relationships and Delinquent Behavior”. Newyourk :tohn wiley press.
– Suther land , EdwinH.and Donald R. Cressey .(1974). “criminology” (۹ th Edition). Philadelphia :lippincett.
– Thompson , williom E.and jack E. Bynum .(1991). “Juvenile Delinquency : classic and contemporary Readings”. USA: Allyn and Bacon press.
– vold , George B. Bernard , thomea J. and Jeffrey B. snipes , (1998). “theoretical “ (۴ th Edition). Newyourk: oxford university press.

فصل اول

کلیات

 مقدمه

مطالعه سیر تاریخی فحشا[۱]، نشانگر آن است که این پدیده، از کهن‌ترین انحرافات بشری است و از دیر باز به عنوان یک واقعیت اجتماعی وجود داشته است. با این حال، تحقیقات علمی اندکی روی آن صورت گرفته است. طبق نظر ابینگهاوس(۱۹۰۹)، روسپیگری گذشته‌ای طولانی، اما تاریخچه کوتاهی دارد. بخشی از این امر به مشکلات جمع‌آوری اطلاعات علمی و قابل تعمیم از نمونه‌های مورد مطالعه روسپیان مربوط نمی‌شود. از این رو، فقدان تحقیقات دقیق و علمی موجب رواج اطلاعات غلط در مورد زمینه، طبیعت و علل روسپیگری می‌گردد (پوتریت و دیگران، ۱۹۹۸ : ۱۶۴ به نقل از طباطبایی).

طبق تعریف، زن ویژه یا روسپی یا فاحشه، زنی (یا به ندرت مردی) است که مخارج زندگی خود را به طور کلی یا جزئی از طریق تسلیم جسم خویش به دیکران (با انگیزه‌های جنسی) تأمین می‌کند. بعلاوه این نوع روابط جنسی بدون محبت و موقتی است و اگر رابطه عاطفی در این کار دخالت داشته باشد، فحشا نام نخواهد داشت. این اصطلاح، تنها به کسانی اطلاق نمی‌شود که تمام عمر به فحشا اشتغال دارند، بلکه هر زن یا مردی که در ضمن اشتغال به کارهای دیگر، گاه‌گاهی با دریافت پول به ایجاد رابطه جنسی بادیگران اقدام کند، نیز (طی مدتی که به این رفتار می‌پردازد)، روسپی نامیده می‌شود (فارلی و دیگران، ۱۹۹۸ : ص۹۴).

سنت آگوستین، پرچمدار اخلاقیات مسیحیت در غرب، نگرشی دوسوگرانه به فحشا و زنان ویژه داشته است. به نظر وی، هیچ چیزی پست‌تر و شرم‌آورتر از فحشا و مفاسد مشابه آن نیست. در عین حال، وی در جای دیگر بیان می‌کند که گاهی فحشا در جوامع، یک ضرورت بوده است. او اظهار داشته است که اگر فحشا از جامعه بر چیده شود، به هر حال جامعه با مفاسد دیگر آلوده خواهد شد و الگوهایی از روابط جنسی پدید خواهد آمد که به جامعه آسیب خواهد رساند. علی‌رغم این بیان آگوستین و با وجود اینکه در مقاطعی از تاریخ، فحشا به صورت رسمی و مشروع وجود داشته و حتی گاهی رنگ مذهبی نیز به خود گرفته است، در اکثر جوامع و در طول تاریخ، روسپیگری تقبیح و محکوم شده است(بولوگ و بولوگ، ۱۹۹۶ : ۱۶۴ به نقل از طباطبایی).

روانشناسان علت بروز این پدیده را علل روانی از جمله گرایش به تنوع‌طلبی و ضعف هویت اخلاقی می‌دانند و همچنین اختلال در هویت در آن دخالت دارد و در برخی از افراد این گروه، اختلالات شخصیتی (به ویژه اختلال شخصیت ضد اجتماعی و مرزی) نمود بیشتری دارد (بهبودی،‌۱۳۷۸ : ص۱۰۲).

از نظر جامعه‌شناسان و مددکاران اجتماعی، علت فحشا صرفاً به پدیده‌های روانی محدود نمی‌شود؛ بلکه علت بروز این پدیده را به فقر و گرسنگی، چگونگی تعلیم و تربیت فرد در خانواده، بیکاری، نوسان شرایط اقتصادی، مهاجرت و شهرگرایی، بی‌سوادی و ناآگاهی، اعتیاد به مواد مخدر، طلاق و کشمکش خانواده و انحراف والدین نسبت می‌دهند. به عنوان مثال هادرمن[۲] (۱۹۷۷) می‌گوید : به دلیل محدودیتهای مالی و اقتصادی ممکن است برخی زنان به نشانه مقاومت و یا پاسخ به فقر، به فحشا روی آورند. به عبارت دیگر، گاهی فحشا یک استراتژی فعال در مواجهه با فقر است؛ چرا که در دنیایی که مردان نسبت به زنان از هر حیث از حقوق بیشتری برخوردارند، شاید فحشا تنها راهی باشد که بیشتر زنان فاقد حامی (شوهر، پدر یا برادر) را قادر به ادامه حیات می‌سازد (هادرمن، به نقل از بارکر و مویزلک، ۱۹۹۴). اکثر این زنان، فاقد تحصیلات و مهارتهایی هستند که بتوانند موفقیت آنها را در دستیابی به شغل مناسب تضمین کند. بیشتر آنها یا بی‌سوادند و یا تحصیلات بسیار اندکی دارند. مهارت کم، تحصیلات اندک، نداشتن حامی که آنها را از حیث اقتصادی و امنیتی محافظت نماید و همچنین امکانات محدود برای اشتغال، اثر منفی روی زنان جوان دارد و وجود همین شرایط منفی، احتمال سوق یافتن آنها را به سمت انحرافاتی از قبیل فحشا و مصرف مواد افزایش می‌دهد (بارکر و مویزیک، ۱۹۹۴ : ۱۶۵ به نقل از طباطبایی).

با نگاهی مددکارانه به آسیب‌های اجتماعی قرن بیست و یکم که دیدگاهی مرکب از علم جامعه‌شناسی و روانشناسی است متوجه می‌شویم که توسعه زندگی شهری، گسترش بی‌رویه مهاجرت از روستا به شهرهای بزرگ، افزایش حاشیه‌نشینی، بیکاری، ‌فراوانی مشکلات اقتصادی- اجتماعی و جوان بودن درصد بالایی از افراد جامعه ایران باعث افزایش کمی و کیفی آسیب‌های اجتماعی شده و زمینه مناسبی برای ابتلاء به انواع آسیب‌ها مخصوصاً برای قشرهای نوجوان و جوان فراهم گردیده است که از جمله این آسیب‌ها می‌توان به پدیده فحشا و روسپیگری اشاره کرد.

با عنایت به اهمیت حیاتی و نقش تعیین کننده سلامت جسمانی و روانی نوجوانان و جوانان جامعه در تأمین بقاء و آینده مملکت بویژه به دلیل نقشی که در تربیت و پرورش کودکان نسل آینده خواهند داشت بی‌توجهی به آنان باعث سست شدن بنیان خانواده در نسل‌های آتی خواهد شد. آثار نامطلوبی که توأمان با این مسأله روی می‌دهد (اشاعه بیماریهای مقاربتی (از جمله ایدز…) از هم پاشیدگی کانون خانواده، تشکیل خانه‌های فساد و فریب سایر زنان و دختران، خودکشی، توزیع مواد مخدر، اعتیاد به مواد مخدر و مشروبات الکلی، زشت شدن چهره عمومی شهر و …) می‌تواند هزینه‌های مالی، خانوادگی، فرهنگی واجتماعی هنگفتی را برای جامعه داشته باشد.

از این رو، با توجه به پیامدهای ناگوار این پدیده در بهداشت روانی فردی و اجتماعی، هدف از مطالعه تعدادی از زنان ویژه، روشن شدن برخی از زوایای کیفیت خانوادگی این قربانیان است. دلیل مقایسه عوامل خانوادگی این گروه با گروه زنان عادی آن است که تا وقتی ‌که مبنایی برای مقایسه ویژگیهای یک گروه وجود نداشته باشد قادر به تبیین تأثیر این ویژگیها بر روی گروه مورد نظر نخواهیم بود. اگر بتوانیم داده‌های گروه آزمایش را با داده‌های گروه کنترل (که نسبتاً همتا با گروه آزمایشی است) مقایسه کنیم کمک بزرگی به درک معنای تفاوت متغیرهای مورد آزمایش می‌شود. امید که با شناخت هر چه بهتر ویژگیهای فوق‌الذکر بتوان برنامه‌های پیشگیرانه مفیدی را در این زمینه مطرح و به اجرا گذارد.

موضوع پژوهش حاضر که به بررسی مقایسه‌ای ویژگیهای خانوادگی زنان روسپی (ندامتگاه زنان سازمان زندانها در تهران) و زنان غیر روسپی (سطح تهران) می‌پردازد، از منظر تئوریهای روانشناسی و جامعه‌شناسی به این مسأله پرداخته و سعی در شناسایی هر چه بهتر این خصوصیات دارد.

 بیان مسأله

خانواده نخستین گروهی است که به صورت طبیعی وجود داشته و جامعه بر آن بنا شده است. چگونگی و کیفیت روابط در خانواده در تحقق وظایف خویش، شاخص مناسبی جهت ارزیابی کیفیت ارتباطی جامعه می‌باشد، هر چه خانواده دارای روابط خوب و سالمتری باشد به همان نسبت ثبات و سلامت جامعه بیشتر تأمین شده است. بر عکس هر چه خانواده از وضعیت بدتر و آشفته‌تری برخوردار باشد به همان نسبت سلامت جامعه بیشتر تهدید شده است. زیرا اختلال در کارکرد ارتباطی خانواده نشانه اختلال در منظومه خانواده است که خانواده را به سمت فروپاشی سوق می‌دهد (پیکرستان ، ۱۳۸۰ : ۵). فروید می‌گوید بیشترین افراد ناسازگار و مسأله‌دار، وابسته به خانواده‌های آسیب دیده هستند و افرادی که مربوط به خانواده‌های پر کشمکش می‌باشند به سبب عدم برخورداری از آرامش روانی و عدم تمرکز و آشفتگی بیشتر در معرض رفتار ناسازگارانه و کجروانه قرار دارند (مرکز آموزش سازمان زندانها، ۱۳۷۴ : ۹۵). در این میان روسپیگری زن به عنوان عضوی از مهمترین نهاد اجتماعی خود نمود بارزی از عمیق‌ترین اختلالات کارکردی در ساختار خانواده است.

روسپیگری اگر چه در نگاه اول پدیده‌ای فردی به نظر می‌رسد اما با توجه به پیامدهای سوء آن که در نظم جامعه اختلال و آشفتگی ایجاد می‌کند و منشاء بسیاری از رفتارهای ضد اجتماعی و بزهکارانه همچون اعتیاد به مواد مخدر، مشروبات الکلی، اشاعه بیماریهای مقاربتی (از جمله ایدز…) از هم پاشیدگی کانون خانواده، خودکشی، توزیع مواد مخدر، سرقت، جیب‌بری، تشکیل خانه‌های فساد و فریب سایر زنان و دختران است. جا دارد که علیرغم معلول بودن این پدیده از آن به عنوان علت آغازین بسیاری از آسیب‌های دیگر یاد کنیم.

زنان روسپی به خاطر شرایط خاص خود مورد انواع سوء استفاده و آزاد قرار می‌گیرند و در نتیجه زمینه را برای پیدایش و افزایش باندهای جنایتکاری که این زنان را مورد استثمار و بهره‌کشی قرار می‌دهد فراهم می‌سازند. این پدیده سبب می‌شود که سطح جرم و جنایت در جامعه افزایش یابد. در نتیجه امنیت و سلامت اجتماعی به مخاطره افتد.

تحقیقات زیاد نشان می‌دهد که روسپیگری نتیجه روابط ناسالم و بسیار خشن در خانه و خانواده بوده و بازده آن نیز دامنگیر خانواده‌ها می شود و نیز  جامعه بزرگتر را دچار آسیب و اختلال می‌سازد.

آمار دقیقی از تعداد روسپیان در ایران وجود ندارد. با این وجود آمارهای ارائه شده از سوی مسئولین نشان می‌دهد که تعداد زنان روسپی هر ساله رو به افزایش است. در خرداد ماه سال ۱۳۸۱ از ۵۷۸۹ نفر زندانی زن ۱۲۵۸ نفر آنها به جرم اعمال منافی عفت و عمومی و عمدتاً برای جرائم روسپیگری زندانی شده‌اند (دفتر آمار و رایانه سازمان زندانها ، تیر ۱۳۸۱) و نیز با عنایت به اینکه امروزه اخبار تکان‌دهنده‌ای از وضعیت این زنان و سرگذشت دردناک آنها در اینترنت و رسانه‌های بین‌المللی درج می‌شود. مبین این واقعیت تلخ است که این آسیب‌های اجتماعی به طور نگران‌کننده‌ای، رو به فزونی است. همچنین صادرات و قاچاق دختران ایرانی به کشورهای حاشیه خلیج فارس به وسیله باندهای فساد و یا شنیدن خبر روسپیگری دختران ایرانی در ترکیه به راستی دل هر ایرانی را به درد می‌آورد.

سن متوسط ورود به حرفه روسپیگری سیزده سالگی است. بیشترین دختران سیزده و چهارده ساله به اجبار و زور به روسپیگری کشیده شده‌اند. سایر این زنان، همسران سنتی بدون مهارتهای شغلی و حرفه‌ای هستند که یا فرار کرده‌اند یا شوهر سوء استفاده‌گر آنها را ترک کرده است و آنها برای حمایت از خود و فرزندانشان به این کار کشیده شده‌اند (گاماچ ، رنیس و اولیناگیپ  ۱۹۹۰ : ۲۶۷ به نقل از ملیسا فارلی ). سن ورود به روسپیگری در حال کاهش است. برای مثال چطور می‌توانیم حتی واژه‌ای را به عنوان “روسپیگری نوجوانی” تصور کنیم، وقتی که سن رضایت برای فعالیت جنسی قانونی دائماً در حال کاهش است! مثل کشورهایی چون هلند و فیلیپین (کاتلن ماهونی ، ۱۹۹۵ : ۲۶۷ به نقل از ملیسا فارلی).

انحرافات اجتماعی، به ویژه انحرافات زنان، سلامت و امنیت روانی- اجتماعی و حتی سیاسی و اقتصادی جامعه را تهدید می‌کند. از این رو جامعه برای بقا و پایداری خود بایست تدابیر مناسبی جهت جلوگیری از انحرافات زنان بزهکار و اقداماتی جهت بازپروری آنها اتخاذ نماید. و این امر جز از طریق شناخت دقیق عوامل زمینه‌ساز وتشدید کننده گرایش به انحرافات امکان‌پذیر نیست. به اعتقاد اکثر روانشناسان و جامعه‌شناسان ریشه اصلی آسیب‌های اجتماعی و از جمله آنها “روسپیگری” درخانواده است. زیرا خانواده به عنوان کوچکترین اجتماع بشری ساختاری دارد که عناصر درون آن به شدت به هم وابسته‌اند و اگر در این سیستم مشکل ایجاد شود کل سیستم را دگرگون خواهد ساخت بنابراین همیشه سازگاری و تفاهم بین همه اعضاء ضروری است. از این رو بررسی عوامل خانوادگی مؤثر بر روسپیگری زنان به عنوان یکی از مسائل ضروری جامعه، مسأله اصلی پژوهش حاضر است. به عبارت دیگر، مسأله پژوهش حاضر این است که : چه عواملی مرتبط با خانواده موجب روسپیگری زنان می‌شود؟

ضرورت و اهمیت تحقیق

خانواده به عنوان کوچکترین واحد اجتماعی اساس تشکیل جامعه و حفظ عواطف انسانی است، یکی از عوامل مؤثر در رفتار فرد خانواده می‌باشد. در یک خانواده شکل کار و طرز ارتباطی اعضای خانواده به گونه‌ای است که محیط خانواده را برای تأمین احتیاجات اساسی اعضا چه در زمینه جسمانی و چه روانی مساعد می‌سازد، اساساً یکی از کارکردهای خانواده اجتماعی کردن طفل و تعلیم و تربیت وی می‌باشد و هر گونه نارسایی در کارکرد خانواده تأثیرات نامطلوبی در بهنجار نمودن فرزندان می‌گذارد. در زمانی که فروپاشی خانواده به عنوان نهاد اولیه و پایدار تربیت روز به روز افزایش می‌یابد و طبق پیش‌بینی‌های انجام شده از جانب سازمان بهداشت جهانی احتمال داده می‌شود که در طلیعه هزاره سوم پنجاه درصد از کودکان در خانواده‌هایی تک والد و بی‌سرپرست به سر می‌برند و نرخ طلاق هفت برابر افزایش می‌یابد و در زمانی که شیوع اختلالات و ناهنجاری‌های روانی و رفتاری از نظر همه‌گیرشناسی روز به روز فزونی می‌یابد در چنین زمانی تنها کلید حل این بحران اصلاح خانواده و تربیت و بازگشت به کانون خانواده می‌باشد (کریمی، ۱۳۷۵ : ۲۳).

تحقیقات زیادی گویای این واقعیت است که در پس بسیاری از انحرافات رفتاری از جمله پدیده روسپیگری به عنوان یک انحراف جنسی، کانون خانواده متلاشی است لذا خانواده باید هر چه بیشتر مورد توجه قرار گرفته و تلاش شود تا از بروز مشکلات در خانواده جلوگیری به عمل آید.

روسپیگری به عنوان یک پدیده اجتماعی معلول تعاملهای ناسازگار بین اعضای خانواده است. پیامدهای سوء روسپیگری نه تنها بر پیکر جامعه بلکه برخانواده و تمام کسانی که به نوعی با خانواده در ارتباط می‌باشند اثر منفی می‌گذارد. یافته‌های متعدد نشان داده است که در جوامع مختلف آمار روسپیگری به ویژه در چند سال اخیر در حال افزایش است. در کشور ما فقط در سال ۱۳۸۱ از تعداد ۵۷۸۹ نفر زندانی زن ۱۲۵۸ (یعنی حدود ۲۰ درصد) نفر آنها به جرم اعمال منافی عفت و عمومی عمدتاً برای جرائم روسپیگری زندانی شده‌اند. از آنجایی که طیف عظیمی از جامعه ما را قشر جوان تشکیل می‌دهد پرداختن به مسائل و مشکلات مربوط به این قشر تأثیر زیادی در باروری و شکوفایی نسل آینده جامعه خواهد داشت.

اکثر تحقیقات در خصوص روسپیان منابع خارجی می‌باشد و پژوهشها و مطالعاتی که در داخل کشور در زمینه پدیده روسپیگری انجام شده است بیشتر به سبب‌شناسی این معضل پرداخته‌اند و کم به رابطه درون خانوادگی و محیط خانواده که کانون رشد و پرورش انسان است پرداخته می‌شود. لذا در این پژوهش سعی شده از زاویه‌ای دیگر به پدیده روسپیگری نگریسته و عوامل خانوادگی از یک منظر ارتباطی و تعاملی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است و نکته قابل توجه اینکه عوامل خانوادگی از دیدگاه زنان روسپی و غیر روسپی سنجیده می‌شود که در جای خود حائز اهمیت می‌باشد. اصولاً برای پیشگیری از فروپاشی شناسایی عوامل مؤثر بر کارکرد خانواده نقش مهمی در تدوین برنامه‌ها و سیاستها برای پیشگیری از افزایش پدیده روسپیگری خواهد داشت.

اهداف تحقیق:

– اصلی     :

شناسایی و تعیین تفاوت وضعیت خانوادگی زنان روسپی با زنان غیر روسپی از نظر وضعیت پایگاه اقتصادی و اجتماعی خانواده، میزان تضاد خانوادگی، میزان انحراف خانوادگی، میزان خشونت خانوادگی ، وضعیت اعتقادات مذهبی ، میزان از هم گسیختگی خانوادگی و نحوه نظارت و سرپرستی خانواده به منظور شناسایی عوامل خانوادگی اثرگذار بر روسپیگری زنان.

– فرعی:

۱- بررسی و شناخت وضعیت زنان روسپی از نظر فراوانی سنی ، میزان تحصیلات ، وضعیت ازدواج ، نوع و سن تجربه جنسی ، سن تجربه مواد مخدر و وضعیت مسکن آنها.

۲- ارائه پیشنهادات و راهکارهای کاربردی، مؤثر و قابل اجراء به خانواده‌ها و مسئولان ذی‌ربط جهت پیشگیری از شیوع این آسیب اجتماعی.

 فصل دوم

ادبیات موضوع

مطالعات انجام یافته توسط متخصصان علوم اجتماعی و دستورات و راهنمایی‌هایی که پیامبران الهی برای هدایت و رشد و کمال و تربیت انسانها از منبع وحی ابلاغ کرده‌اند، بر نقش نهاد خانواده به عنوان اصلی‌ترین کانون پرورش و تربیت تأکید شده است.

خانواده نهاد اجتماعی همگانی و با دوامی است که از دیر باز و از دوران ما قبل تاریخ وجود داشته است. استحکامی که خانواده در روابط اجتماعی افراد ایجاد می‌کند و روابطی که بر آورنده مهمترین نیازها و خواستهای حیاتی آدمی است، باعث شده که به رغم مخاطرات بسیار بعنوان نهادی که حیات اجتماعات انسانی بدان وابسته است، باقی و پایدار بماند.

در همه تعریف‌ها، بدون استثناء، خانواده واحدی از اجتماع قلمداد شده است، یعنی جامعه از مجموعه خانواده‌ها تشکیل می‌شود، بقاء خانواده و موفقیت و شکست جامعه وابسته به خانواده است. اگر خانواده محیطی سالم برای پرورش روح و جسم افراد باشد، در سلامت جامعه مؤثر است.

«خانواده» زنجیره ارتباطی اجتماعی و تضمین‌کننده آرامش و ثبات جامعه است. کودکان نخستین وابستگی‌های عاطفی نزدیک و صمیمی خود را در خانواده بر قرار می‌سازند و درونی کردن ارزشها و هنجارهای فرهنگی را در آن آغاز می‌کنند
(یان رابرستون، ۱۳۷۲ : ص۱۱).

کارکرد عاطفی “خانواده” از نیاز انسان به محبت و وابستگی‌های عاطفی ناشی می‌شود. بدون وجود محبت و احساس پیوستگی، خانواده ممکن است با مشکلات عاطفی و روانی مواجه گردد. کودک، درس محبت، رحم و شفقت، نیکوکاری، وفاداری، صفا، خلوص. راستی، شجاعت. فروتنی و سایر سجایای انسانی را در نخستین سالها در زندگی خود در دامن پر مهر و محبت پدر و مادر می‌آموزد. نیاز به محبت از مباحث اصلی در روانشناسی تربیتی روانکاری است. کارن هورنای محور اساسی مطالعات خود را نیازهای اساسی قرار داده و بر محبت و برخورداری از آن در سالهای اولیه زندگی تأکید می‌ورزد.

آدلر می‌گوید: کودک از نخستین لحظه تولد می‌خواهد خود را به مادرش بچسباند و مادر تا مدت درازی می‌گوید عمده‌ترین نقش را در زندگی کودک بازی می‌کند و نقش مؤثری در ابراز مهر و محبت دارد (کی نیا، ۱۳۷۳ : ص۷۰). کمبود محبت غالباً از عوامل مؤثری است که نوجوانان و جوانان را به سوی «انحراف» اجتماعی سوق می‌دهد. دختر نوجوانی که کمبود محبت دارد به هر کسی که سر راه او قرار می‌گیرد و به او اظهار محبت می‌کند علاقه‌مند می‌شود و چه بسا در این مسیر تباه می‌شود.

 تعریف خانواده

خانواده در لغت به معنی خاندان، دودمان و اهل خانه است و طبق تعریف قانون مدنی ایران، خانواده عبارت است از زن و شوهر و فرزندان تحت سرپرستی آنها، که با هم زندگی می‌کنند و تحت ریاست شوهر و پدر هستند (آقابیگلویی و همکاران ۱۳۸۰ : ۱۳). برگسی و لاک در اثرشان خانواده به سال ۱۹۵۳ می‌نویسند: «خانواده گروهی است متشکل از افرادی که از طریق پیوند زناشویی، همخونی و یا پذیرش (به عنوان فرزند) با یکدیگر به عنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر و خواهر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می‌کنند» (ساروخانی باقر، ۱۳۷۰ ص۱۳۵).

مک آریو می‌نویسد: «خانواده گروهی است دارای روابط جنسی چنان پایا و مشخص که به تولید مثل و تربیت فرزندان منجر می‌گردد» (همان منبع ۱۳۸۱ : ۱۳۵).

خانواده از دیدگاه کارکردگرایان : واحدی است که تنظیم رفتار جنسی، جایگزین کردن اعضاء، جامعه‌پذیری مراقبت و نگهداری از کودکان، حمایت عاطفی و تعیین جایگاه اجتماعی را به عهده دارد. خانواده در مفهوم اختصاصی آن یک گروه اجتماعی است که در آن به روابط جنسی زن و مرد مشروعیت داده می‌شود. تولید مثل به شیوه مشروع امکان‌پذیر می‌گردد. در مقال جامعه، از نظر مراقبت و رشد فرزندان مسئول است. گونه‌های خاص مستحکمی از احساسات و عواطف ایجاد و تقویت و بالاخره اینکه یک واحد اقتصادی و حداقل مصرفی است (محسنی، منوچهر ۱۳۷۹ : ۲۰۰).

اداره سرشماری ایالات متحده خانواده را به صورت: «گروهی متشکل از دو یا چند نفر که از طریق تولد، ازدواج یا فرزند خواندگی با یکدیگر مرتبط شده و در یک منزل با هم زندگی می‌کنند» تعریف کرده است (ساموئل کلادینک ۱۳۸۲ : ۲۴).

سالوادور مینوچین[۳] (۱۹۷۴) که پیشگام خانواده درمانی ساختی است خانواده را مکمل جامعه می‌داند و ابراز می‌کند که خانواده سیستمی است که عملکرد آن از طریق الگوهای مراوده‌ای صورت می‌گیرد، او عقیده دارد که ارگانیسم خانواده بیش از پویایی‌های زیستی- روانی یکایک اعضایش است. در دیدگاه سیستمی، خانواده موجودی است که اعضاء و اجزاء آن با هم تغییر می‌کنند و به هنگام انحراف، برای حفظ تعادل خود فعال می‌شوند. طبق این تعریف اولاً رفتار اعضاء خانواده تابعی از رفتار سایر اعضاء خانواده است و در ثانی خانواده هم مانند هر سیستمی متمایل به حفظ تعادل است، در این تعریف بر تعامل متقابل اعضاء تأکید شده است (بهاری ۱۳۸۱ : ۱۰) و سرانجام در اصل دهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران عنوان شده است که خانواده واحد بنیادی جامعه اسلامی است و همه قوانین و مقررات و برنامه‌ریزیهای مربوط باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده، پاسداری از قداست ان و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد.

 اهمیت خانواده

خانواده از بدو پیدایش خود همچون حریمی امن برای افراد جامعه ایفای نقش نموده است. هر چند که در بستر زمان، این نظام کوچک اجتماعی دستخوش تغییرات فراوان گردید. لیکن هیچگاه از حیات جمعی بشر جدا نماند. همیشه پا بر جای است و هیچ آسیبی را نمی‌توان سراغ گرفت که بی تأثیر از مسایل نظام خانواده باشد.

خانواده، زنجیره ارتباطی اجتماع و تضمین کننده آرامش و ثبات جامعه بوده و خواهد بود و واحدی است که کودکان نخستین وابستگی‌های عاطفی نزدیک و صمیمی خود را در آن برقرار می‌‌سازند زبان را یاد می‌گیرند و درونی کردن ارزشها و هنجارهای فرهنگی را در آن آغاز می‌کنند. نفوذ خانواده را در تربیت کودکان از دو جهت می‌توان مطالعه کرد یکی از جهت کنش اجتماعی آن، که تأمین ارزشها و ایجاد صمیمیت و همکاری میان اعضاء خانواده است و دیگری کنش روانی خانواده که در حقیقت پایه‌های شخصیت کودکان را پی‌ریزی می‌نماید و به فعالیتها، افکار و عواطف آینده آنان شکل خاص می‌بخشد، روانشناسان نشان داده‌اند که تربیت سالهای اولیه کودکی از نظر پیدایش خصوصیات و حالات معینی در انسان، تأثیر بسیار عمیقی دارد (صانعی ۱۳۷۳ : ص۱۹۳).

اهمیت خانواده برای عده‌ای از روانشناسان به اندازه‌ای است که عده‌ای بر آن شدند که به جای روان درمانی فرد، از طریق روان درمانی خانواده کژ رفتاریها را بهبود بخشند و سلامت روحی را به افراد باز گردانند، خانواده هم می‌تواند در پرورش استعدادهای نوجوانان و همنوایی او با جامعه و هم در به انحراف کشاندن و ناهمنوایی نوجوانان با اجتماع تأثیر شگرف داشته باشد.

اصولاً محیط‌های نامساعد خانوادگی سبب بار آمدن فرزندان ناسازگار و ناامن می‌شود. فضای خانوادگی نامناسب و متشنج، بهداشت روانی نوجوان را در معرفی تهدید قرار می‌دهد. و صدماتی برای او وارد می‌کند که در دوره‌های بعدی عمر فرد به گونه‌ای ظاهر می‌شود.

جامعه‌شناسان خانواده را یکی از شالوده‌های اساسی حیات اجتماعی محسوب می‌کنند. به همین جهت وظایفی که به عهده اوست بسیار سنگین و در خور اهمیت فراوانند، تعلیم و تربیت فرزندان که مردان و زنان فردای اجتماع را تشکیل می‌دهند و مسئولیت آینده به دوش انان است و همچنین پرورش شخصیت نسل آینده از عمده‌ترین وظایف خانواده است و باید از اعضای خود افرادی مفید بسازد و با اجتماعی کردن و تطبیق دادن آنها با جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند عناصر سودمندی را تحویل اجتماع دهد.

اعلامیه حقوق بشر بر حمایت دولت و جامعه از نهاد خانواده به عنوان رکن طبیعی و اساسی جامعه تأکید دارد و می‌گوید، کودکان برای رشد کامل و هماهنگ شخصیت خود باید در محیط خانواده، در فضای شاد و دارای عشق و تفاهم پرورش یابند بنابراین همه نهادهای جامعه باید به تلاشهای والدین و دیگر عوامل پرورش و مراقبت از کودکان در محیط خانواده احترام بگذارند و از آنها حمایت کنند چنین مفاد و مطالبی در کنوانسیون حقوق کودک نیز گنجانیده شده است (نشریه بیست و هفتمین اجلاس ویژه- مجمع عمومی ملل متحد۲۰۰۱).

در جوامع جهان سوم، خانواده از چند جهت حائز اهمیت بیشتری است:

۱- در این جوامع تا آن اندازه، تقسیم کار صورت نگرفته است که، بتوان نقش خانواده را در قسمتهایی به نهادهای دیگر واگذار نمود.

۲- نهادهای موجود دیگر که مسئولیت جامعه‌پذیری را به عهده دارند به هیچ وجه برای اجتماعی شدن فرزندان کاملاً قابل اعتماد نیستند.

۳- میزان آنومی و لذا انواع انحرافات برای بچه‌ها در این جوامع معمولاً زیاد است و نیروهای کنترل‌کننده دولتی در این زمینه به علت مشکلات چندان مؤثر نیستند. لذا اهمیت خانواده در تربیت، آموزش و هدایت بچه‌ها بسیار بیشتر است و لازم است که اولیاء در این زمینه در روابط به فرزندان، نظارت و کنترل هم وقت بیشتر بگذارند و هم مطالعه بیشتری نمایند (رفیع‌پور، فرامرز، ۱۳۷۸ : ص۲۱).

 گفتار دوم: آسیبهای خانواده

خانواده بهم ریخته منبع رفتارهای ضد اجتماعی می‌باشد زیرا این تنها محیطی است که به او تحمیل شده است. او در اینجا متولد شده و به ادامه زندگی در همین محیط مجبور می‌باشد به همین خاطر به آن نام محیط بی چون و چرا یا اجتناب ناپذیر داده‌اند. در صورتیکه خانواده هدف از تشکیل خود را به خاموشی بسپارد اهداف و وظایف خود را در فرزند پروری نادیده بگیرد و یا توانایی صحیح برقرار ساختن روابط با سایر افراد خانواده و جامعه و مقابله با مشکلات و مسائل فردی و گروهی را کسب کرده باشد و یا از دست داده باشد و نتواند خود را با تحولات و تغییرات جامعه و محیطش همگام سازد. و در این راه علائق فردی، گروهی، عواطف و نیازهای خود را منکر شود، چهره مقدس خانواده مخدوش می‌گردد و بالطبع در این راستا ستیزه‌ها، مجادله‌ها و طردها، تکذیب‌‌‌ها، خواست‌ها و تأییدهای ناروا در میان خواهد بود و  والدین که عهده‌دار یاری دادن، مرارت کردن و اداره نمودن تشکیلات خانواده خود هستند اگر در انجام این وظایف شکست بخورند دیگر نفوذ واقع بینانه و منطقی خود را در ارتباط با فرزندان از دست خواهند داد. خانواده برای فرزندانی که از چنین نعمتی برخوردار نیستند محل شکل گرفتن افکار مختل و ناشایست می‌گردد و در بعضی از این خانواده‌ها وضعیت خانواده طوری است که فرزندان در آن احساس نا امنی می کنند و همیشه نگران آتیه خود هستند اختلافات شدیدی که بین والدین از یک طرف و والدین و فرزندان از سوی دیگر بین خواهران و برادران، بین والدین واقوام در مورد مسائل گوناگون وجود دارد مشکلاتی را برای آنها به وجود می‌آورند که منجر به مشکلات و انحرافات رفتاری در بین نوجوانان خانواده می‌شود. از نظر مبنای رشد شخصیت ، مهمترین ریشه‌ها را باید در خانواده و در روابط بین والدین و فرزندان جستجو کرد. کودکان نگرشهای اجتماعی را نخست از خانواده می‌آموزند و ممکن است در پاره‌ای موارد نسبت به بزهکاری نگرشهای مساعدی در خانواده کسب کنند. تحقیقات و شواهد زیادی گویای این واقعیت است که در پس بسیاری از بزهکاری‌‌‌‌های نوجوانان کانون خانواد‌گی ناسالم و متلاشی شده‌ای پنهان است.

بیشتر بزهکاران متعلق به خانواده‌هایی هستند که در آن از محبت و تفاهم اثر کمی وجود دارد و غالباٌ دارای خانواده‌های از هم پاشیده ( بر اثر طلاق، مرگ یکی از والدین و یا جدایی آنها به هر علتی) می‌باشند ( نوابی نژاد ۱۴۷۵ : ۱۱۳).

خانه‌ای که اعضای آن با هم کار و تفریح می‌کنند و با اتفاق نظر تصمیمات مهم می‌گیرند، بی تردید کودکان و نوجوانانی دارای اعتماد به نفس می‌پرورند. از سوی دیگر کودکان و نوجوانانی که در خانه‌های مملو از سوء ظن و عیب جوئی و تنش، بزرگ می‌شوند، دریافتن هویت خویش و ایجاد روابط مطلوب با گروه همسالان دچار مشکل خواهند بود، نوجوان متعلق به این گونه خانه‌‌ها اغلب دچار مشکلات رفتاری شده و به خیابان و گروههای مختلف از جمله گروه بزهکاران پناه می‌برد ( همان منبع۱۹۸).

برای آنکه کودک بتواند به شیوه‌ای سالم و بهنجار رشد و تکامل یابد، نیازهای شخصیتی، فیزیکی و اجتماعی او باید در حد معتدل ارضا شود. مشکلات رفتاری،بزهکاری، و ناشادی کودک و نوجوان اساساٌ مربوط به ناکامی در رفع این نیازهاست. شرایط نامساعد خانوادگی در کودکان و نوجوانان، ایجاد ناکامی و سرانجامی ناسازگاری می‌کند از جمله این شرایط. خانواده‌های از هم پاشیده، طردشدگی، سخت‌گیری و خشونت، آگودگی اعضا خانواده… می‌‌باشد.

خانواده به عنوان نخستین پایگاه آموزشی و پرورشی و از اساسی‌ترین عوامل تشکیل شخصیت کودک است. بدون تردید هر گونه نارسایی و نقص در ساخت خانواده می‌تواند از همان طفولیت در رشد و  پرورش کودک  تأثیر نامطلوبی داشته باشد به میزانی که فضای خانواده نامناسب و ناسالم باشد، بهداشت روانی فرد نیز به همان نسبت در معرض آسیب قرار می‌گیرد و صدمات ناشی از چنین محیط ناسالمی در هر یک از دوره‌های بعدی رشد به گونه‌ای نامطلوب ظاهر می‌شود.

اختلاف خانوادگی:

مشاجرات دائمی میان پدر و مادر یا سایر افراد خانواده موجب اختلال تعادل عاطفی فرد می‌شود و سبب می‌شوند که کودک همواره در اضطراب و ترس زندگی کند چه دائماٌ نگران است که مبادا این مشاجرات باعث محرومیت او از محبت یکی از آنها باشد از طرف دیگر نمی‌داند حق را به کدام یک از آنها بدهد. اگر به هیچ یک توجه نکند مانند آن است که از محبت هیچ کدام برخوردار نیست پس ناچار می‌‌کوشد گفته‌های یکی از آنها را به اجبار تصدیق کند، اما این انتخاب برای او مشکل است و او را در کشمکش روانی قرار می‌دهد و اگر به یکی از آنها حق بدهد، بی اختیار نسبت به دیگری بی مهر شده است.

تشنج در محیط خانوادگی منجر به تشویش، فشار روانی، نا امنی ومیل به ارزیابی جهان به عنوان جای نا امنی و خطرناک در کودکان می‌شود (شعاری‌نژاد، ۱۳۵۴ : ۱۰۳). آنچه که در مورد اختلاف والدین بیشتر جلب توجه می‌کند، علت اختلاف آنهاست که مبین نابسامانی‌ها و نارسائیهای موجود در خانواده می‌باشد. گاهی مشکلات خانواده منجر به قهر و حتی ترک یکی از والدین از محیط خانواده می‌شود. بنابراین ملاحظه می‌شود که اختلاف خانوادگی و ناسازگاری زن و شوهر با هم تأثیر مستقیم و نامطلوبی بر روی کودکان معصوم گذاشته و غالباٌ آنها را به سوی ارتکاب جرم ویا خودکشی سوق می‌دهد.

زیرا در خانواده‌ای که تفرقه و جدایی حکومت می‌کند اگر چه طفل عملاٌ و در ظاهر امر از کانون خانوادگی طرد نشده ولی باطناٌ طفل خود را بی پناه و منزوی حس خواهد کرد، مخصوصاٌ که در چنین مواقعی اطفال غالباٌ از محبت پدر و یا مادر ویا هر دو محروم شده و بالنتیجه پژمرده و عبوس و بی حوصله می‌گردد. (شامبیانی۱۳۷۵ :۱۹۹) مشکلی که در بعضی از خانواده‌ها به چشم می‌خورد وجود نوعی طلاق روانی است یعنی با اینکه خانواده از نظر روانی و درونی از همدیگر جدا نیستند روابط آنها سرد و خشک همراه با تهدید و گاه توبیخ و اهانت است.

در چنین خانواده‌‌‌ای، نوجوان احساس می‌ کند که به خانواده خود تعلق ندارد و آنها را مدل خوبی برای تبعیت نمی‌‌‌داند به رفتارهای متعارض وناسازگاری کشانده می‌شود(احمدی،۱۳۷۵ : ۴۲)، تعارض بین اعضای خانواده بر وحدت و یگانگی آن لطمه می‌ زند شدت تعارض موجب بروز نفاق، پرخاشگری وستیزه جویی و سرانجام اغلال وزوال خانواده می‌ گردد. کانون خانواده که بر اثر تعارض و نفاق و جدال بین  پدر و مادر آشفته است آثاری در روان کودک می‌گذارد که چندین سال بعد به صورت عصیان جوانی و سرکشی از مقررات اجتماعی بروز ‌‌می‌‌کند پائول اندیس، در مطالعه خود نشان داده است که جوانان دارای مسائل شخصیتی وناسازگاری بیشتر در خانواده‌‌های پرمشاجره، مشاهده می‌ شود تا خانواده‌‌هایی که به علت مرگ یا طلاق گسسته شده‌‌اند.

براساس تحقیقات متعدد روانشناسی، مشاجرات و درگیریهای شدید و مستمر پدر و مادر در خانواده حتی بیشتر از جدایی والدین به فرزندان آسیب می‌رسانند و باز بر پایه همین بررسیها، فرزندان خانواده‌هایی که پدر ومادر از یکدیگر جدا شده‌اند و یا همیشه اختلاف شدید داشته‌اند به درجات مختلف، با مشکلات تحصیلی، عاطفی، اجتماعی و حتی ذهنی بیشتری نسبت به کودکان سایر خانواده‌ها روبرو بوده‌اند (قاسم زاده،فاطمه،۱۳۸۰ :۵۴).

 خشونت خانوادگی

خشونت در محیط‌‌‌های خانوادگی نیز اساساٌ یک قلمرو مردانه است. می‌توانیم خشونت خانوادگی را تجاوز فیزیکی که توسط یک عضو خانواده  علیه  عضو یا اعضای دیگر صورت می‌گیرد، تعریف کنیم. دومین نوع خشونت معمول درخانواده، خشونت توسط شوهران علیه زنان است، اما زنان نیز ممکن است مرتکب خشونت  فیزیکی در خانواده شوند، خشونتی که علیه کودکان خردسال و شوهران صورت می‌گیرد ( گیدنز آنتونی،۱۳۷۳، ص ۴۳۸).

ممکن است برخی افراد تعجب کنند، اما این  واقعیت دارد که بیشتر خشونت ما در خانواده روی می‌دهد. به عنوان مثال   آمریکائیان چنان در معرض خشونت‌‌های اعضاء خانواده  خود قرار دارند که خانواده را پس از پلیس و ارتش خشن ترین نهاد اجتماعی نامبرده ‌‌‌‌اند (جلز و اشتراپی،۱۹۸۸ : ۱۴۶ به نقل از گیدنز).

در انگلستان از هر چهارقتل یک قتل توسط یکی از اعضای خانواده علیه دیگری صورت می‌‌گیرد ( گیدنز،آنتونی ،۱۳۷۶ :۴۳۵) براساس آمار در آمریکا، فقط در سال ۱۹۹۳، حداقل روزی سه کودک از بی توجهی و آزار خانواده خود مرده‌اند، خشونت عامل ۲۲ درصد طلاق‌ها در طبقه متوسط  جامعه بوده است. مخارج درمان زخم‌های ناشی از خشونت خانوادگی بین سه تا پنج میلیار دلار در سال است و همه ساله بیش از یک میلیون کودک شاهد طلاق والدین خود هستند( مونی و دیگر ان۱۹۹۷  ،۶۳). اعمال خشونت در خانواده ، با عواملی مانند سطح در آمد، میزان سواد و چگونگی تقسیم نقش در خانواده رابطه مشخصی ندارد و بدون توجه به عوامل فوق، در میان همه خانواده‌ها، چه قشر پایین چه متوسط و چه بالا وجود دارد (اعزازی،۱۳۸۰ : ص۲۰۰).

این نوع خشونت ها ممکن است به اشکال (۱) آزار کلامی مانند ایراد گرفتن، تهدید کردن و گذاشتن اسم روی افراد ،(۲) آزار  غیر کلامی نمادین مانند در کردن چیزی یا از بین بردن و شکستن اشیاء وابزار، پاره کردن عکس‌ها و صحبت نکردن یا جواب کسی را ندادن (اشتراس وسوئیت،۱۹۹۲، به نقل از گیدنز) ، (۳) بی توجهی مانند کوتاهی در تأمین مراقبت، غذا، بهداشت و فضای سالم (۴) آزار جنسی مانند تجاوز، بروز کند (مونی و دیگران، ۱۹۹۷ : ۱۲۱ به نقل از گیدنز). تجربه خشونت در دوران طفولیت، خطر بروز رفتار خشونت در مراحل بعدی زندگی را تا ۲۰ برابر افزایش می‌دهد.

البته باید متذکر شد که بسیاری از کودکان آزار دیده به خشونت روی نمی‌آورند. نگرشهای مربوط به خشونت در سالهای اولیه زندگی بویژه در چهار چوب روابط خانوادگی شکل می‌گیرد و بیشتر عوامل خطر شناخته شده خشونت همان عوامل هستند که در بروز بزه‌کاری نقش دارند. بسیاری از بزهکاری نوجوانان ریشه در مراحل اولیه رشد و تربیت خانوادگی در دوران کودکی آنان دارد. وگستاخی مفرط و خود خواهی لجوجانه و عصیان وقانون شکنی دوران جوانی و بزرگسالی به تنفر و کینه‌ای که در دوران خردسالی کسب کرده‌اند بستگی دارد.

وجود فشارهای روانی و اختلالات عاطفی در درون خانواده می‌تواند کودک را وادار به فرار از کانون خانواده نماید و تردیدی نیست که در بسیاری موارد، ناکامیها و محرومیتهای کودکان در ارضای نیازهای اساسی، از علل بزهکاری آنهاست (آقا بیکلوئی و همکاران،۱۳۸۰ :۶) .